هما سعادتمند | شهرآرانیوز؛ روزنامه اطلاعات در مهر ۱۳۰۸ مقاله‌ای را به قلم دانش بزرگ‌نیا شاعر، روزنامه‌نگار و مسئول مجله ادبی دانش، به چاپ می‌رساند که در آن، خبر کشف قدیمی‌ترین نسخه از دیوان سعدی آمده است. بزرگ‌نیا می‌نویسد: «اخیرا دیوان خطی اشعار شیخ مصلح‌الدین سعدی شیرازی در خراسان پیدا شده که از نقطه نظر قدمت تاریخ، ذی‌قیمت‌ترین و کامل‌ترین دیوان سعدی به نظر می‌رسد.»
این روزنامه‌نگار در ادامه توضیحی درباره قدیمی‌ترین دیوان‌های موجود تا به آن روز می‌دهد و نسخه تازه‌کشف‌شده را قدیمی‌ترین دیوان پیدا‌شده از سعدی شیراز می‌داند که گویا کتابت آن ۳۰سال پس‌از وفات سعدی بوده است. او شرح می‌دهد: «آنچه مشهور است، قدیم‌ترین دیوان سعدی، دیوانی است که در کتابخانه لایپزیک آلمان نگهداری می‌شود که گویا تاریخ نگارش آن تقریبا ۶۰ سال بعداز وفات سعدی بوده و نیز از قرار مسموع (شنیده‌ها) دیوان دیگری از سعدی در کتابخانه ملی پاریس موجود است که شاید تاریخ آن بیشتر از ۵۰ سال بعد از سعدی باشد و ممکن است دیوان‌های خطی دیگری از سعدی در کتابخانه‌های بزرگ و مهم دیگر دنیا وجود داشته باشد، ولی آنچه به نظر می‌رسد، قدیم‌ترین دیوان سعدی، دیوانی است که به‌تازگی در خراسان به دست آمده است.
زیرا تاریخ آن سال ۷۲۱هجری قمری است و اگر مطابق تحقیقات و مآخذ صحیحه تاریخ وفات سعدی را ۶۹۱هجری قمری حساب کنیم، تاریخ نگارش دیوان مزبور درست ۳۰سال بعداز وفات سعدی است. کاتب این دیوان به‌طوری‌که در خاتمه کتاب نوشته شده، «عبدالصمدابن محمدابن محمود» است که سی‌سال بعداز سعدی موفق به اختتام کتابت دیوان سعدی شده است.»
بزرگ‌نیا در ادامه این مقاله می‌گوید که چندی است مشغول مطالعه و بررسی این دیوان است و به نتیجه‌های بسیار خوبی رسیده و حتی توانسته غزل‌هایی را پیدا کند که بیت‌هایش بیشتر از نسخه‌های خطی دیگری است که تا آن زمان وجود داشته است: «اسلوب خط این دیوان با دقتی که از طرف بعضی محققین شده به اسالیب همان قرن است و اشعار آن هم البته مردف به حروف تهجی نیست و همان قسم که معمول بوده دال‌های فارسی با نقطه و (که) ها، (کی) و (به) ها، (بی) نوشته شده است.
چند روزی که نگارنده، دیوان مزبور را مطالعه و با دیوان‌های چاپی و خطی دیگر مقابله (کنار هم قرار دادن) می‌کردم، تفاوت بسیاری در غالب قسمت‌های این کتاب و دواوین دیگر و همچنین مزایایی از اشعار در این دیوان پیدا کردم؛ مثلا در غزل مشهور سعدی که مطلعش این است: معلمت همه شوخی و دلبری آموخت/ جفا و ناز و عتاب و ستمگری آموخت/ در این دیوان سه بیت ذیل اضافه است: غلام آن لب ضحاک و چشم فتانم/ که کید و سحر به ضحاک و سامری آموخت/ تو بت چرا به معلم روی که بُت‌گر چین/ به چین زلف تو آئین بت‌گری آموخت/ هزار بلبل دستان (داستان) سرای عاشق را /باید از تو سخن گفتن دری آموخت.»
او در ادامه پس‌از مثال‌های فراوانی در این باب، توضیح می‌دهد که متأسفانه این دیوان در سال‌های اخیر، به‌دلیل نقاشی‌هایی که روی بعضی از صفحات آن کشیده‌اند، مخدوش شده است: «ولی جای تأسف است که در سنوات اخیر، شاید در اصفهان یا جای دیگر، نقاشی‌های جدیدِ کارِ اصفهان بعضی حکایات دیوان را با نقش‌های خیالی مصور و در روی پاره‌ای از اوراق این کتاب ملصق (الصاق) کرده‌اند که شاید قسمتی از اشعار در زیر آن نقشه‌های نامربوط از بین رفته باشد.» مسئول روزنامه اطلاعات در پایان این خبر، کادری باز می‌کند و در آن می‌نویسد اکنون آقای بزرگ‌نیا مشغول مطالعه و مقابله دیگر دیوان‌های باقی‌مانده از سعدی است و از مردم می‌خواهد اگر در کتابخانه خود دیوان خطی قدیمی از شیخ اجل داشته یا دیوان‌هایی نظیر دیوان کشف‌شده سراغ دارند، به دفتر روزنامه ببرند تا برای بررسی به دست کارشناسان برسانند.
جالب است بدانید از سرنوشت این دیوان اکنون خبری در دست نیست، اما ۳۰۰ نسخه خطی و چاپ سنگی از آثار سعدی در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود که تاریخ کتابت قدیمی‌ترین آن‌ها، ۷۰ سال پس از درگذشت شاعر است. این نسخه که به خط «محمدبن عبداللطیف عقاقیری» از شاگردان با واسطه سعدی در سال ۷۶۶هجری قمری به نگارش درآمده است، یادگار دوره ایلخانی است.
از دیگر نسخه‌های ارزشمند کلیات سعدی که در مجموعه گنجینه رضوی نگهداری می‌شود، می‌توان به نسخه کتابت‌شده توسط «محمد مؤمن شیرازی» به خط نستعلیق خوش در سال ۱۰۵۲هجری قمری اشاره کرد.
همچنین درکنار نسخه‌های نفیس کلیات سعدی، نسخه‌هایی از بوستان نیز وجود دارد که قدیمی‌ترین آن‌ها در سال ۹۲۰ هجری قمری کتابت شده است. این دیوان با سرلوح طلایی آذین شده و خط نستعلیق روی آن هنر دست «عبدالرشید دیلمی» از خوش‌نویسان مشهور دوره صفوی است.
متعلق به سال ۷۶۶ هجری قمری