وجود مضجع شریف حضرت رضا (ع) در مشهد مقدس، در دوره‌های زمانی گوناگون مهم‌ترین عامل کشش گروه‌های مختلف انسانی به سوی این شهر و زمینه‌سازی پیشرفت همه‌جانبه برای آن در ابعاد مختلف بوده است. پر واضح است که نیروی انسانی برجسته‌ترین مؤلفه و مهم‌ترین سرمایه یک شهر محسوب می‌شود و تنوع و تکثر در شهروندان یک شهر در زمینه‌های گوناگونی، چون تخصص، فرهنگ و موارد دیگر پویایی ایجاد می‌کند و موجب پیشرفت روزافزون می‌شود. حرم مطهر رضوی به دلیل انگیزه معنوی بی‌نظیری که می‌گستراند همواره محل رجوع گروه‌های گوناگون دلداده به حضرت رضا (ع) بوده است.
بازخوانی تاریخ مشهد و حرم مطهر نشان می‌دهد گروه‌های مختلفی از سیاست‌مداران، حکام، دانشمندان و گروه‌های عمومی مردم، همواره به مشهد توجه ویژه نشان داده و حتی برخی از ارزشمندترین فعالیت‌ها یا داشته‌های خویش را به مناسبت برکت وجود بارگاه حضرت رضا (ع) به مشهد اختصاص داده‌اند.
این افراد در زمان حیات خویش برای بهره بردن از فضای معنوی بارگاه ملکوتی حضرت رضا (ع) به مشهد آمدوشد داشته‌اند. بسیاری نیز وصیت کرده‌اند که پس از مرگ خویش در مشهد مقدس و در مجموعه حرم مطهر به خاک سپرده شوند. جالب آن است که این رویکرد در سراسر تاریخ حرم مطهر وجود داشته است و امروز نیز ادامه دارد.
از مقبره شیخ بهایی به عنوان معمار حرم مطهر در نظر بگیرید تا مقبره شخصیت‌هایی، چون ا... وردی‌خان که عموم مردم عمده شهرت او را به فتوحات و اقدامات عمرانی‌اش در اصفهان می‌شناسند. شاید کمتر کسی بداند این شخصیت در حرم مطهر رضوی و در زیر گنبد ا... وردی‌خان دفن شده است، مجموعه‌ای که به گفته برخی کارشناسان معماری از منظر ظرافت‌های هنری از بسیاری از آثاری که با حمایت او در اصفهان ساخته شده‌اند جلوتر و بیشتر درخور توجه است.
ولی باید گفت مشهد مقدس مهم‌ترین انگیزه برای حضور شخصیت‌های برجسته علمی و اسلامی در این شهر بوده است، به گونه‌ای که در حوزه اندیشه و علوم اسلامی به یکی از قطب‌های مهم جهان اسلام بدل شده است.
حضور و ارتباط شخصیت‌های علمی حوزوی در مشهد مقدس در دو تراز قابل بررسی و پیگیری است. گروه نخست افرادی هستند که مشهد مقدس را به عنوان پایگاه درسی و دانشی خویش انتخاب و به این شهر مهاجرت کردند.
برای نمونه، از میان این چهره‌ها می‌توان به آیت‌ا... سید محمدهادی میلانی اشاره کرد که پس از مهاجرت از کربلا به مشهد مقدس، جریان درسی خویش را در این شهر برقرار کرد و با گسترش این حوزه درسی در ابعاد مختلف، زمینه توسعه و بالندگی بیشتر حوزه علمیه خراسان را فراهم آورد.
در تراز دوم شاهد این هستیم که علمایی وصیت می‌کنند پیکر ایشان به مشهد منتقل و در جوار بارگاه حضرت رضا (ع) دفن شود. جز انگیزه‌های معنوی این علما، مسئله دیگری نیز در این انتخاب وجود دارد که نباید از آن غفلت کرد. بسیاری از این دانشمندان اسلامی و علمای بزرگ در شهر و زادگاه خویش از شهرت بسیار برخوردار بوده و محل رجوع معنوی مردم بوده‌اند.
این شخصیت‌های برجسته همواره از شهرت و تبدیل شدن به قطب و چهره پرهیز داشته‌اند و این نگرانی برای ایشان وجود داشته است که پس از مرگ و در صورت دفن در محل زیست خویش، به قطب محل مراجعه تبدیل و با ساخت مقبره و تشکیلاتی از این دست دیده شوند.
از این رو، برای پرهیز از این دیده شدن، وصیت می‌کردند در حرم مطهر رضوی دفن شوند تا در پرتو این حرم که محل رجوع دلدادگان اهل‌بیت (ع) است کمتر دیده شوند. تصور کنید اگر مرحوم آیت‌ا... محمد کوهستانی که از علمای بسیار نامدار و چهره معنوی مازندرانی بود در منطقه خویش، بهشهر، دفن می‌شد امروز مقبره او به دلیل رجوع فراوان مردم چه توسعه‌ای یافته بود. اما اکنون با اینکه این شخصیت بزرگ دینی در حرم مطهر رضوی دفن است، بسیاری از این موضوع آگاه نیستند.
می‌توان گفت این ظرفیت عظیم علمای برجسته مدفون در حرم مطهر رضوی حتی شامل شخصیت‌های شناخته‌شده جهانی ما نیز می‌شود. علامه محمدتقی جعفری، استاد سید جلال‌الدین آشتیانی و علامه محمدرضا حکیمی از چهره‌های مهمی هستند که در خارج از کشور نیز شناخته‌شده‌اند و در حرم مطر دفن شده‌اند.
به طور کلی، می‌توان گفت که حضور متنوع این علمای دینی در مشهد موجب شده بود ایشان در حوزه‌های گوناگونی، چون توسعه دانش، بنیان‌گذاری جریان خدمت و امدادرسانی به مردم، حضور فعال در سیاست و توسعه معنویت نقشی مؤثر ایفا کنند. اکنون آنچه لازم است بهره بردن از این ظرفیت کم‌نظیر برای یک شهر است.
حضور مدفن این بزرگان یک جاذبه مهم برای افزایش زمان ماندگاری حضور زائران در مشهد مقدس به شمار می‌رود که البته نیازمند سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی دقیق است. گام نخست، شناخت این افراد و زمینه‌سازی برای بهره بردن از ظرفیت‌هایشان است.
بسیاری از این شخصیت‌ها بنیان‌گذار بسیاری از جریان‌های فکری در جهان اسلام بوده‌اند و این بهانه‌ای است که مشهد به مرکز جریان‌سازی اندیشه تبدیل شود. بر این بنیاد، با بهره‌مندی از این ظرفیت، می‌توان مشهد را به هاب «گفت‌وگوی علمی و میان فرهنگی» جهان اسلام و در نهایت مرکز جریان‌سازی فکری تبدیل کرد. ان‌شاءا....