زهرا بیات | شهرآرانیوز؛ هم زمان با ساخت خیابان فلکه در اطراف حرم در سال ۱۳۰۷ خورشیدی، احداث خیابان دیگری هم در میانه بالاخیابان کلید می‌خورد. خیابانی که برخلاف دیگر خیابان ها، متولی ساخت آن آستان قدس رضوی است. ساخت این خیابان در اراضی باغ تولیت (چهارراه شهدای فعلی) شروع می‌شود تا این محدوده را به چهارباغ، گنبدسبز و اراضی جنوبی مشهد متصل کند. اگرچه بیشتر خیابان مذکور در اراضی باغی آستان قدس واقع شده است بااین همه، از اواخر بهار ۱۳۰۸ برای ادامه آن با مشارکت بلدیه تخریب‌هایی هم صورت می‌گیرد. در این نوبت از داستان تخریب‌های مشهد به سراغ خیابان شاهرضا و شکل گیری اش رفته ایم.
از اسناد آستان قدس و بلدیه مشهد که بگذریم نخستین خبر عمومی، کشیدن خیابان شاهرضا، در روزنامه «آزادی» مشهد است. این روزنامه در شماره ۱۴ اردیبهشت ۱۳۰۸ با تیتر «خیابان شاهرضا» نوشته است «به موجب مندرجات جرائد مرکز، نقشه‌های خیابان‌های مشهد که از طرف بلدیه به مرکز فرستاده شده تصویب و سی هزار تومان برای کشیدن خیابان شاهرضا تعیین گردیده است.» سه روز بعد همین روزنامه خبر ساختن خیابان را می‌دهد؛ «چون از طرف وزارت داخله سی هزار تومان برای ساختمان خیابان‌های مشهد تصویب و به مالیه خراسان دستور پرداخت داده شده، کمیسیونی در اداره ایالتی تشکیل و قرار ساختن خیابان‌ها داده شد.»
دراین بین، اما نرسیدن بودجه بلدیه شروع کار را چندهفته‌ای به تأخیر می‌اندازد و «اجرای منظور عمومی» ممکن نمی‌شود تا ۱۶ خرداد ۱۳۰۸ که خبری درباره خیابان شاهرضا در کنار ساخت خیابان پهلوی در روزنامه آزادی منتشر می‌شود. در این خبر آمده است؛ «خرابی خیابان پهلوی تا اول کوچه نجدالسلطنه رسیده و خیابان شاهرضا نیز که باید تا ارگ امتداد داده شود، مشغول تقویم نمودن منازلی می‌باشند که در خط خیابان واقع است.»
تا هفته اول تیر ۱۳۰۸ بودجه بلدیه همچنان تصویب نشده، اما کار به خوبی پیش رفته و قسمت اعظم خیابان که در باغ تولیت واقع شده است، از طرف اداره آستان قدس ساخته می‌شود. همین است که در خبری که جریده آزادی در ۲۳ تیر منتشر کرده است از «نصب چراغ» خیابان شاهرضا می‌خوانیم؛ «از طرف اداره بلدیه در سراسر خیابان شاهرضا چراغ‌های برق نصب گردیده و چند شب است روشن می‌شود.»
هنگام شروع کار خیابان شاهرضا، بحث اتصال انتهای آن به خیابان در حال احداث ارگ و دروازه عیدگاه (فلکه آب) نیز مطرح بوده است، آزادی در شماره ۱ مرداد ۱۳۰۸ درباره این موضوع نوشته است؛ «حسب الامر مرکز قرار شده است که امتداد خیابان شاهرضا به ارگ موقوف باشد و در دو نقطه‌ای که اکنون ساختمان خیابان تمام شده (درب منزل آقای دکتر طبیب اعظم)، میدان وسیعی ساخته، ازیک طرف خیابان را به زیر بازارچه سراب امتداد داده به خیابان پهلوی که از ارگ به بالاخیابان کشیده می‌شود متصل کنند و از طرف دیگر مستقیما به حمام شاه و دروازه عیدگاه امتداد دهند.»
منظور از «طبیب اعظم» دکتر سید‌موسی خان حجازی است. این لقب از طریق مادر موسی خان که امین مهد علیا، مادر ناصرالدین شاه است، برای او گرفته می‌شود. طبیب اعظم به دعوت معیرالملک والی خراسان به مشهد می‌آید و به عنوان رئیس دارالشفای رازی (درمانگاه رازی) مشغول خدمت می‌شود. او همچنین مسئول بهداری مشهد (در زمان کلنل محمدتقی خان پسیان) و نخستین پزشک قانونی شهر مشهد بوده است. منزل دکتر حجازی در حاشیه چهارراه خسروی فعلی واقع بوده است.
البته گویا نقشه اجرای دو خیابانی که بناست از شاهرضا منشعب شود چندان روشن نیست برای همین شهریور «حسب الامر دولت برای نظارت در امور خرابی و ساختمان خیابان ها» مقرر می‌شود که یک کمیسیون «مرکب از امارت لشکر شرق، کفالت محترم ایالت، آقای رئیس نظمیه و آقای رئیس مالیه» تشکیل شود تا تصمیماتش از سوی بلدیه اجرایی شود. در این مدت البته برخی مغازه‌های حاشیه شاهرضا پر شده و برای جذب مشتریان تبلیغ می‌کنند. از جمله مغازه تجدد پاک نیا که ۱۲ آبان در روزنامه آزادی تبلیغ کرده است؛ «به عموم آقایان اعلام می‌دارد که در خیابان شاهرضا جنب دارالتولیه به تازگی مغازه تأسیس شده به نام «تجدد پاک نیا»، در این مغازه به جهت آقایان محترم و خوانین محترمه از هر قبیل لباس و پالتو‌های دوخت آلمان وارد شده و به قیمت خیلی مناسب و نیز اشیای خرازی از هر قبیل ساعت پشت دست و بغلی و پیراهن پشمی زنانه و مردانه و بلوز و دامن‌های بچه گانه و ... موجود است به قیمت مناسب فروش می‌شود...»
دی ۱۳۰۸ موضوع ادامه خیابان شاهرضا همچنان مورد بحث است و «گویا دو سه نظریه جهت امتداد آن» مطرح می‌شود. «اخذ تصمیم قطعی و اینکه خیابان طوری امتداد بیابد که مخارج آن کمتر و سریع الحصول‌تر و برای زیبایی و احتیاجات شهر مفیدتر باشد» بر عهده «کمیسیونی مرکب از آقای والی و آقای امیر لشکر و آقای اسدی تولیت و چند نفر دیگر از آقایان رؤسای دوایر» گذاشته می‌شود. بر اثر تصمیم همین کمیسیون تغییر مسیر خیابان مصوب می‌شود. «آزادی» در شماره ۱۰ تیر ۱۳۰۹ نوشته است؛ «خیابان به موجب اطلاع واصله خیابان شاهرضا را که اخیرا مذاکره بود مستقیما تا خارج شهر ادامه دهند از دو سه روز قبل تغییر داده شده و مقرر گردیده که از کوچه حوض مونس امتداد داده نزدیک ارگ به خیابان پهلوی متصل نمایند.»
به این صورت کار امتداد خیابان به سمت جنوب تعطیل می‌شود، اما بنا می‌شود قدری به سمت شمال ادامه یابد. روزنامه بهار در شماره ۲۸ تیر ۱۳۰۹ نوشته است؛ «خیابان شاهرضا قرار است به طرف مریض خانه آمریکایی امتداد یابد. از خانه حاج حسینعلی قندهاری شروع به خرابی کرده اند. تأخیر امتداد خیابان شاهرضا و تغییراتی که در نقشه آن حاصل شده موجب نگرانی اشخاص علاقه‌مند گردیده. خوب است مقامات مربوطه آخرین تصمیم خود را در این موضوع به موقع اجرا گذارده و رفع نگرانی مردم را بنمایند.» روزنامه اطلاعات هم در شماره ۱ شهریور ۱۳۰۹ ذیل خبری با عنوان «شروع به احداث خیابان از مشهد» می‌نویسد؛ «برای امتداد خیابان شاهرضا به طرف مریض خانه آمریکایی اداره بلدیه با صاحبان منازل داخل مذاکره شده که زودتر منازل را تقویم نموده و شروع به خرابی نمایند.»
خبر‌های بعدی از خیابان شاهرضا بیشتر مربوط به بخش شمالی است تا جنوبی. درواقع بیشترین اقدامات مربوط به خیابان مجاور باغ نادری است. روزنامه آزادی ۲۷ اردیبهشت ۱۳۱۰ می‌نویسد؛ «مطالعات راجع به کشیدن خیابان شاهرضا از کنار حمام حاج هاشم خان به طور مستقیم تا خارج شهر خاتمه یافته و چند روز قبل نصب بیدق به عمل آمد.» همین روزنامه ۱۴ مرداد از تقویم منازل قسمت شمالی به طرف مریض خانه آمریکایی گفته و ۲۸ مرداد نوشته است؛ «برای امتداد خیابان شاهرضا از بالا خیابان به پاچنار و خارج شهر سه روز است که از طرف اداره بلدیه به تقویم منازلی که در مسیر خیابان واقع می‌شود مشغول گردیده اند.» این رویه تا دو سال بعد ادامه دارد؛ در سال ۱۳۱۲ همچنان اتفاقات بیشتر به بخش شمالی خیابان مذکور تعلق دارد. روزنامه بهار در ۹ اردیبهشت این سال از شروع سنگ فرش کردن خیابان شاهرضا در کنار خیابان پهلوی و کوچ چهارباغ به همت اداره بلدیه می‌گوید و ۱۱ مهر ۱۳۱۲ هم می‌نویسد؛ «از طرف اداره بلدیه تصمیم گرفته شده است که قسمت شمالی خیابان شاهرضا امتداد داده شود و فعلا مشغول نقشه برداری و نصب بیرق می‌باشد و به معلوم در همین چندروزه شروع به افتتاح خیابان خواهد شد.»
در زمستان، اما بلدیه نیم نگاهی به بخش جنوبی دارد. بهار به تاریخ ۹ بهمن ۱۳۱۲ می‌نویسد؛ «از طرف اداره بلدیه تصمیم به اتمام خرابی چند باب منزل که در امتداد جنوبی خیابان شاهرضا باقی بود گرفته شده و حسب الامر ریاست محترم بلدیه آقای رئیس ساختمان شروع به خراب کردن منازل مزبور نموده اند.» این روزنامه در بند ششم گزارش ٢٥ فروردین ۱۳۱۳ خود که از اقدامات عمرانی آقای جم والی وقت خراسان داده، چنین نوشته است؛ «در قسمت جنوبی خیابان شاهرضا نیز خاک برداری و تسطیح شروع شده است و قبرستان خواجه روشنایی که در وسط خیابان مزبور تلی تشکیل داده بود، خاک برداری شده و نقاطی که محتاج به خاکریزی است از خاک‌های آن خاکریزی شده و روی آن‌ها با خاک‌های غیر قبرستان پوشیده می‌شود.» از آنجایی که بناست در مهر سال ۱۳۱۳ جشن هزاره فردوسی در مشهد برگزار شود کار در بخش جنوبی در این سال متوقف و رها نمی‌شود، طوری که ۲۷ شهریور از ساختمان سازی در جنبین آن می‌خوانیم.
روزنامه بهار می‌نویسد؛ «قسمت جنوبی خیابان شاهرضا که چندی قبل از طرف اداره بلدیه امتداد داده شده لیکن بعضی منازل طرفین آن هنوز اقدام به خرابی نکرده بودند اخیرا از طرف اداره بلدیه حریم خیابان تعیین و منازل واقعه در مسیر خیابان را خراب کرده و در جنبین خیابان هم شروع به ساختمان سازی شده است.»
در نهایت بعد از برگزاری جشن هزاره فردوسی و در اردیبهشت ۱۳۱۴ «از طرف اداره بلدیه اقداماتی برای شروع به ساختمان و امتداد خیابان‌هایی که از سال گذشته ناتمام مانده است» به عمل می‌آید و در نظر گرفته می‌شود که خیابان شاهرضا را همچون خیابان‌های پهلوی و طبرسی در این سال «امتداد بدهند و یک قسمت از خیابان‌های عظیم را با آسفالت یا غیر آن تسطیح نمایند.»
***
صورت تقویم ۴ باب دکان و حیات و عمارت پشت دکاکین منزل آقای وهاب‌زاده واقع در مسیر خیابان شاهرضا. قیمت املاک وهاب‌زاده ۵۷۹۰ تومان برآورد شده است که ۱۶۲۰ تومان آن به‌واسطه مرغوبیت ایجاد شده برای باقیمانده املاک کسر شده و ۴۱۷۰ تومان در تاریخ ۷ خرداد ۱۳۰۹ به صاحب منزل داده شده است.
برگه سوم و آخر صورت تقویم جمع کل آنچه که در خیابان واقع شده است؛ بنا بر اطلاعات این صورت به سال ۱۳۰۷ تعداد ۷۵ دالان، کوچه، منزل و دکان در جریان ساخت بخش اول خیابان شاهرضا به میزان ۷۴/۲۸۶۰۷ مترمربع برای تخریب تقویم شده است.
تصویری از نامه وزیر دربار پهلوی به وزارت داخله مورخ ۱۸ اردیبهشت ۱۳۰۸ درباره ساخت خیابان شاهرضا که ۹ روز قبل دستور ساختش داده شده بود. در این نامه آمده «به‌طوری‌که در هیئت محترم وزرا عظام مذاکره و تصمیم اتخاذ شد مقرر فرمایید درخواست ۳۰ هزار تومان اعتبار مصارف خیابان‌سازی شهر مشهد مقدس را صادر و وجه آن از وزارت جلیله مالیه دریافت گردد که به دست یاری و مباشرت ایالت جلیله خراسان و بلدیه شهر مشهد و نظارت جناب آقای اسدی نایب‌التولیه آستان قدس رضوی به ساختمان خیابان مزبور شروع و انجام گرد.»