مرتضی محمدپور | شهرآرانیوز؛ از سمت میدان بیت المقدس یا همان فلکه‌آب، به‌سمت بازاررضا (ع) حدود سیصد متر پیادهروی نیاز است تا در کنار یک بوستان کوچک، به پنج منطقه حفاری منقطع پیمانکار شرکت آب‌وفاضلاب برسید که با دیوارههای کوچک فلزی محصور شده است. بدون شک کارگران هم از ابتدا به این پروژه کوچک شهری مثل یک عملیات حفاری معمولی برای اجرای طرح لولهگذاری نگاه میکردند، اما زمان زیادی نگذشت که ضربات کلنگها نه به سنگ و خاک، بلکه بر جان اشیایی به‌مراتب با ارزشتر نشست تا به‌سرعت، این حفاری معمولی به یک کاوشگری باستانی تبدیل شود. براساس اطلاعاتی که عصر دیروز به شهرآرا رسید، چندین قطعه استخوان انسان که احتمالا به گورستان قدیمی عیدگاه متعلق است و مقداری سفالینه از دل این پروژه یافت شده که به‌گفته یک کارشناس تاریخ، به‌احتمال زیاد ارزش تاریخی دارند.
این کارشناس تاریخ که در محل حفاری حضور داشت و قطعات کوچک و بزرگ سفالی منقوش به رنگ زیبای آبیفیروزهای و سبز را در دست گرفته بود، میگوید: برای تشخیص قدمت این سفالینهها حدودی میتوان به طرح شکستگی و حتی رنگ و نقش بهکاررفته توجه کرد. شکل شکستن سفالینهها بسته به شیوه پرداخت گل و پخت آنها در هر بازه زمانی تاریخی متفاوت بوده است. علاوه بر این، رنگ سفالینهها هم میتواند ثابت کند که برخی اشیای کشفشده به دوره صفوی و تیموری مربوط است و بعضی هم به دوره ایلخانی بازمیگردد.
برای کشف قدمت جمجمهها و استخوانهای کشفشده نیاز است سابقه تاریخی محله عیدگاه را دقیقتر مطالعه کنیم. رضا سلیمان‌نوری، کارشناس تاریخ مشهد، دراین‌باره به شهرآرا میگوید: از ضلع جنوب‌غربی حاشیه میدان بیتالمقدس تا محله اندرزگو از یک‌طرف و تا عیدگاه ۶ از سمت دیگر، محدوده تقریبی قبرستانی بوده که سه بخش مختلف داشته است؛ قبرستان مسلمانان، یهودیان و اقلیتها. کوچه پشتی زورخانه عباسقلیخان هم از میانه قبرستان عبور میکرده و بخش اصلی قبرستان از دروازه محله در حوالی ۱۷ شهریور کنونی تا روبه‌روی حمام‌شاه امتداد داشته است.
وی میافزاید: در سال ۱۳۱۰ بخش اول قبرستان تخریب میشود. اواخر دهه بیست هم که همه قبرستانهای داخل شهر جمعآوری میشود، دیگر مجوزی برای تدفین صادر نمیشود، اما مردم مجوز داشتهاند بر مزار عزیزانشان حاضر شوند. در آن زمان، قبرستان اقلیتها به منطقه ۱۷ شهریور منتقل میشود و در بخش تخریبشده، بیمارستان، دبیرستان هدایت و مدرس میسازند. بخش دیگری از قبرستان هم به غسالخانه و بعد از آن به رخت‌شوی‌خانه تبدیل میشود. بااین‌حال، اواخر دهه هفتاد یک بوستان کوچک در آنجا ساخته میشود تا زمین از حالت بی‌استفاده خارج شود.
به‌گفته تاریخپژوهان، محله عیدگاه که محل برگزاری نماز‌های عید فطر و عید قربان برای اهلسنت بوده است، حدود هفت قرن قدمت دارد. براین‌اساس، قبرستان آن هم میتواند به همین اندازه سابقه داشته باشد. بنابراین، کارشناسان احتمال میدهند جمجمههای کشفشده در جریان حفاری اداره آب‌وفاضلاب در کنار بازاررضا (ع) نیز حتی به دوره ایلخانی مربوط باشد.
کشف بزرگ دیروز مشهد اهمیت زیادی از نظر پژوهندگان تاریخ دارد، اما غیبت کارشناس ناظر اداره‌کل میراث‌فرهنگی یکی از شگفتیهای تأسفبار این پروژه بود. کارگرانی که بهجای بیلهای کوچک و الک برای حفاری بااحتیاط و تخصصی، با کلنگ به جان جمجمهها و سفالینههای هفتصدساله افتادهاند، بیش از همه اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایعدستی و گردشگری را مخاطب قرار میدهد تا دراین‌باره به میدان بیاید و براساس مسئولیت ذاتی‌اش اقدام کند؛ موضوعی که با وجود پیگیریهای دیروز شهرآرا برای تماس با مدیران این مجموعه، بینتیجه مانده و اثری به‌احتمال زیاد باارزش در هسته مرکزی شهری به‌حال خودش رها شده است.