کمال سیستانی | شهرآرانیوز؛ اسفند، حکم پنجره بهار را دارد، وقتی می‌آید، دری باز می‌کند سمتِ همه رنگ‌ها و بو‌های خوب. آب با چمن تازه روبوسی می‌کند، شمعدانی پای پاشویه حوض غنچه می‌دهد، بازار شلوغ می‌شود و هزار چیزدلپذیر دیگر که در فصل اول سال خلاصه شده تا زندگی را برای شروعی دوباره ورق بزند. خانه تکانی یکی از همین سرفصل هاست که همیشه به اسفند ضمیمه اش کرده اند و هرگز هم عوض نخواهد شد.
قدیم ترها، ننه این زنگ را با راه انداختن خرت خرت چرخ خیاطی به صدا در می‌آورد، تا پارچه‌های ترمه و حریر گلدار ته صندوقخانه را بیرون بکشد و روپشتی، برای مخده و پرده تازه‌ای هم برای پنجره‌ها بدوزد. امروزه هم، همان است با تفاوتی‌هایی البته. مثل اینکه حالا زندگی شهری سبب شده است تا بیشتر مردم آنچه نیاز دارند به صورت آماده از بازار تهیه کنند. مبل‌ها جای مخده‌ها را گرفته اند و پرده‌های مخمل و ترمه هم صد رنگ و هزارمدل شده اند و فرش‌های دستی لاکی، باغ هزار نقش.
برای نمونه حتما شمایی که این مطلب را می‌خوانید یک بار پیش از آمدن بهار به عوض کردن فرش، مبل یا پرده‌های خانه فکر کرده اید و شاید بار‌ها انجامش داده اید. ما قرار است تا پایان اسفند درباره تاریخ همین لوازم روزمره بگوییم که هر سال یا هر چند سال در اسفند عوض می‌شوند بی آنکه بدانیم از کی و کجا وارد زندگی هایمان شده‌اند. این بار با تاریخ مبل در مشهد همراهمان باشید.
روایت است، نخستین مبلی که وارد مشهد شده است؛ شاهزاده موئدالدوله والی خراسان در سال ۱۳۱۱ قمری (حدود ۱۲۷۲ خورشیدی) سفارش می‌دهد تا میهمانانی که برای جشن تولد ناصرالدین شاه در مشهد دعوت گرفته است، برآن تکیه زنند. گویا این مبل که از بمبئی وارد شده است، نزدیک به ۹۰۰ مایل (حدود ۱۴۴هزار و ۸۱۰ کیلومتر) راه را (از بندرعباس تا مشهد) بر پشت شتر‌ها طی می‌کند و بی آنکه آسیبی ببیند، به ارض اقدس می‌رسد و این یعنی صنعت مبل سازی در این دوره هنوز به مشهد نرسیده بوده، والا که دیار خورشید در آن روزگار به دلیل داشتن باغ‌های فراوان، چوب کافی و مرغوب در اختیار داشته است.
دومین مکانی که در مشهدِ دوره قاجار از مبل استفاده می‌کند، کنسولگری آمریکاست که از قراری مبلی فرانسوی موسوم به لویی شانزدهم را به ایران آورده بوده است. اسناد می‌گویند، پس از این است که به مرور مخده‌های مخمل و ترمه جایشان را به مبل‌های وارداتی می‌دهند که در اختیار درباریان، تجار و متمولان قرار داشته است، با این احتساب که این جایگزینی بسیار طول می‌کشد آن چنان که تا اواسط دوره پهلوی هم به ندرت دیده می‌شود و همچنان نیز جزو اقلام وارداتی بوده است. برای نمونه بیمارستان شاهرضا جزو نخستین مکان‌هایی است که مبلمان و تختخواب‌های خود را از کارخانه «کنراد بانوشکویچ ورشو» خریداری می‌کند.
اما نخستین طرح مبلمانی که در مشهد ساخته می‌شود، صندلی‌های لهستانی هستند که در ابتدا وارداتی بودند، اما به دلیل اینکه مشتریان بسیاری داشتند، کم کم توسط نجاران نقش می‌خورند. شاهد این نکته نیز آگهی‌هایی است که دو روزنامه «خراسان» و «آفتاب شرق» در سال ۱۳۳۳ خورشیدی چاپ و منتشر کرده است. در این تبلیغات آمده که صندلی‌های لهستانی جدیدی که توسط شرکت توکل در تهران ساخته شده است، در مشهد توسط بازرگانی امید فروخته می‌شود.
اما رواج مبل سازی در مشهد را اوایل دوره پهلوی اول می‌دانند که به یکی از مهم‌ترین صنایع مشهد تبدیل می‌شود. مبل سازی هدایت واقع در خیابان خسروی سال ۱۳۱۵ خورشیدی فعال بوده و همه قسم مبل، میز تحریر، ناهارخوری، صندلی و دیگر وسایل با آخرین متد اروپا می‌ساخته است و این را می‌شود از آگهی تبلیغاتی روزنامه «شهامت» در این سال برداشت کرد. در این زمان نجار‌های سنتی هم فعال بودند که یکی ازآن‌ها سید جعفر قمی سازنده تمام قفسه‌ها و وسایل چوبی کتابخانه آستان قدس رضوی است.
با اینکه مبل سازی تازه رواج یافته بود، ولی اعلان‌های منتشر شده در جراید دلالت بر این دارد که رقابت سختی بین مبل سازان مشهد در جریان بوده است. نمونه‌ای از این رقابت گزارشی از رضا عیاری است در روزنامه شهامت که ۲۰ آبان ۱۳۱۶ خورشیدی به طور رسمی اعلام می‌کند بعضی از همکارانش از عملیات مبل سازی او تقلید کرده و اظهار داشته اند کارش برخلاف جلا و قشنگی ظاهر زود می‌ترکد و شکاف پیدا می‌کند. عیاری نقد همکاران را به منزله تعریف تلقی و اعلام می‌کند، کارهایش که در مغازه اش در خیابان خسروی مقابل داروخانه کهن تولید می‌شد در صورت نگهداری تا ۵ سال بیمه می‌شود. در کنار این، شرکت «ب. ب» یکی از تولیدکنندگان صندلی‌های لهستانی بود که محصولاتش در مشهد فروخته می‌شد. فروشگاه خیامی نیز در اسفند ۱۳۳۹ صندلی تاشو جنرال می‌فروخت. همچنین مبل مسعود که فروشگاه آن بین سراب و چهارطبقه بود، سال ۱۳۴۱ انواع مبل می‌فروخته است.
در ادامه رونق حرفه مبل سازی، پای آستان قدس را هم به میان می‌آورد تا با تکیه بر تجربیات کارگاه تولیدی کارخانه نخریسی وارد این عرصه شود. شرکت سهامی نخریسی و نساجی خسروی خراسان در یک آذر ۱۳۴۸ برای رفع نیازمندی‌های کشور و کمک به همشهریانش شرکتی به نام شرکت صنایع فلزی خراسان جنب کارخانه نخریسی در ابتدای ۲۵ شهریور ایجاد می‌کند. فراورده‌های آن ابتدا عبارت بود از انواع میز، صندلی، کمد، در، پنجره فلزی و آلومینیوم و دیگر لوازم فلزی سبک که توانایی رقابت با بهترین نوع خارجی خود را داشته است.
این شرکت زمینه ساز تأسیس شرکت کارخانجات صنایع چوب آستان قدس رضوی در سال ۱۳۶۳ می‌شود که با گسترش کمی و کیفی سال ۱۳۵۷ به صورت مستقل شروع به کار می‌کند. علاوه بر تولید، واردات مبل و صندلی به مشهد همچنان ادامه دارد. «دانلو پیلو» یکی از این برنده‌ها بوده است. درودگری و مبل سازی مشهد به دلیل رونق بازار تا سال ۱۳۴۱ پیشرفتی روزافزون و تعداد آن نیز افزایش چشمگیری داشت. طبق آمار سال ۱۳۵۰، تعداد ۶۰۰ درودگری و فروشگاه در چوبی در مشهد فعال بودند. نمونه‌های عالی مبل که در کارگاه‌های متعدد مبل سازی مشهد تولید می‌شد سال ۱۳۵۱ به دیگر استان‌ها و بعضی کشور‌های همجوار صادر می‌شد.
وجود چوب مرغوب و فراوان در جنگل‌های اطراف مشهد*اما تنها در رواج شغل نجاری و مبلمان سازی خلاصه نمی‌شود و به روایت مکتوبات و اسناد این رونق آن چنان بوده است که سبب ایجاد مدرسه آموزش فنی در مشهد سال ۱۳۱۵ می‌شود. در مهرماه این سال، هنرستان صنعتی مشهد تأسیس و نخستین رشته‌ای که تدریس و آموزش داده می‌شود، درودگری و فلزکاری است، البته رد پای طرح ایجاد این مدرسه با این دو رشته را باید سال ۱۳۰۷ جست وجو کرد که در آن دولت تصمیم می‌گیرد دونفر معلم تبعه آلمان را برای ۳ سال و با حقوق ۲ هزار و ۴۰۰ تومان استخدام کند. محل نخستینِ این هنرستان هم در خیابان جهانبانی بوده است.
اما نخستین مبل سازی مشهد که توانست برای نخستین بار چند دستگاه اتومات و آخرین سیستم تراش چوب را وارد کند و یک کارخانه صنعتی مبلمان سازی دایر کند، برند هفتاد ساله مبل دقت است که تا هنوز هم دوام دارد.
فعالیت این کارگاه احتمالا از اواسط دوره رضا شاه شروع شده است، زیرا در اعلانی که سال ۱۳۵۴ در جراید مشهد چاپ و منتشر کرده، بیان کرده است که ۴۰ سال سابقه تولید دارد. این مبل سازی در ابتدای کار مبل و صندلی‌های ورشو می‌فروخته و سپس انواع تختخواب‌های تمام پارچه تولید می‌کرده است. سال ۱۳۳۸ یک تحول اساسی در آن رخ می‌دهد و چند دستگاه اتوماتیک از آلمان وارد می‌کند و در دورانی که مبلمان سازی با همان شیوه درودگری سنتی ساخته می‌شدند، به وسیله دستگاه‌های تراض چوب ماشینی، شیوه تولید مبل در مشهد را سرعت می‌بخشد.
اینکه مبل خیلی دیر به زندگی مردم کوچه و بازار مشهد یا دیگر شهر‌های ایران وارد شده، به این معنا نیست که این کالا یا شیوه زندگی، سبکی وارداتی یا فرنگی است، زیرا کاوش‌های باستان شناسی در ایران استفاده از مبلمان را تا دوره ایلامی‌ها به عقب می‌برد. برای نمونه قدیمی‌ترین صندلی کاوش شده در ایران یک چهارپایه ساده است با عمری برابر نیمه دوم هزاره ششم پیش از میلاد که در حفاری‌های باستان شناسی تپه چشم علی در جنوب شرق تهران به دست آمده است. این ماجرا به سال ۱۳۱۲ خورشیدی باز می‌گردد وقتی «اریک اشمیت»، باستان شناس، مشغول کاوش در این محدوده بوده است. این چهارپایه که اکنون در بخش پیش از تاریخ موزه ملی ایران نگهداری می‌شود با مخلوطی از گِل رس و شن و کاه ساخته شده و خمیره و پوشش آن قرمز رنگ است.
به علاوه از لحاظ وزن و استحکام به گونه‌ای شکل گرفته است که به راحتی می‌تواند وزن انسان را تحمل کند، همچنین یکی دیگر از قدیمی‌ترین نمونه‌های صندلی در ایران را می‌توان در نقش برجسته‌ای بر مهره‌ای از جنس سنگ یمانی آبی رنگ از دوره ایلامی‌ها مشاهده کرد. این نقش برجسته، تصویر یکی از پادشاهان ایلامی به نام «شیلهاک» را نشان می‌دهد که در حال اهدای شیئی به دختر خود است. علاوه بر این ها، یک قطعه پلاک قیری نیز وجود دارد، معروف به «بانوی ریسنده» که از زیباترین آثار هنری دوره ایلامی محسوب می‌شود و سندی است بر وجود مبل در ایران باستان.
این لوح تصویر زنی را نشان می‌دهد که یک دوک نخ ریسی در دست داشته و به سبک شرقی به حالت چهارزانو بر روی صندلی یا چهارپایه‌ای نشسته است. در مقابل بانوی ریسنده چهارپایه‌ای با پایه‌هایی به شکل پنجه شیر وجود دارد که بر روی آن ظرف محتوی یک ماهی با شش میوه گرد قرار دارد. نمونه این نوع چهارپایه با پایه‌هایی به شکل پنجه شیر را می‌توان در صندلی‌ها و تخت‌های مربوط به دوران هخامنشی به کرات مشاهده کرد.