کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ فرصتی تازه برای تبدیل سلطنت به حکومت را در اختیار محمدرضا پهلوی گذاشت. از این رو، مهره‌چینی و اتخاذ سیاست‌هایی که از سوی دربار هدایت می‌شد، اساس اقدامات رژیم را در بر می‌گرفت.
علی صمدی جوان _ اتکای فراوان به قدرت خارجی به‌ویژه آمریکا و تبیین سیاست‌های ابلاغی آن نظام در ایران، سبب شد رژیم به بهانه جلوگیری از نفوذ کمونیسم، دست‌به‌کار ایجاد طرح انقلاب سفید یا انقلاب شاه و مردم شود.
کلیت طرح اصلاحات ارضی از اواخر دهه ۳۰ و در دولت منوچهر اقبال تصویب شده بود، اما دولت با وجود آیت‌الله بروجردی، مرجع تقلید بزرگ و پرنفوذ شیعه که معتقد بود این قانون مشروعیت اسلامی ندارد، آن را برای اجرا به تصویب مجلسین نرساند؛ بنابراین دربار نیز در اجرای آن اصراری نداشت و زمانی که ایشان درگذشت اقدامات ابتدایی را انجام داد. تغییر دولت در آمریکا و روی کار آمدن کندیِ دموکرات و نفوذ روزافزون جریان‌های چپ در ایران و منطقه، شاه را به سمتی برد که نخست‌وزیری متمایل به ایالات متحده انتخاب کند. به این ترتیب، این اصلاحات سریعا انجام می‌پذیرفت.
انتخاب دکتر علی امینی به عنوان نخست‌وزیر و دادن اختیارات کامل، حتی تا انحلال مجلسین در ایران، باعث شد لایحه جدید اصلاحات ارضی در ۳۵ ماده تصویب و ۲۰ دی ۱۳۴۰ ابلاغ شود. روند اصلاحات امینی و حذف تدریجی مخالفان خود به آنجا رسید که شاه را نگران کرد و بر آن شد با لابی‌های گسترده با واشینگتن، زمینه‌های عزل امینی و در اختیار گرفتن این اصلاحات را در پیش گیرد.
سرانجام نیز موفق شد در تیرماه ۱۳۴۱ اسدا... علم را به نخست‌وزیری انتخاب کند تا ایران پس از مشروطه، یکی از مهم‌ترین و البته سیاهترین دولت‌های خود را تجربه کند.
نخستین رویارویی مهم دولت با روحانیان و مردم، تشکیل انجمن‌های ایالتی و ولایتی بود که در قانون اساسی مشروطه پیش‌بینی شده بود. رژیم که هنوز شناخت درستی از مواضع روحانیون پیشتاز پس از رحلت آیت‌ا... بروجردی نداشت، به تصویب این لایحه اقدام کرد. نخستین واکنش از سوی امام خمینی (ره)، آیت‌ا... شریعتمداری و آیت‌ا... گلپایگانی صورت گرفت که خواستار لغو این لایحه شدند و مراتب اعتراضشان را به دربار منعکس کردند. حرکت آغازشده از قم، به مشهد نیز سرایت کرد و گروهی از طلاب و مردم این شهر خواستار واکنش مناسب شدند.
این گروه نظر علمای بزرگ مشهد همچون آیات عظام کفایی، فقیه‌سبزواری، قمی، مدرس و میلانی را خواستار شدند و این میان، آیات عظام قمی و میلانی با آگاهی از وضعیت و تصمیمات قم، طلاب را به ادامه اعتراض تشویق کردند. خود نیز طی تلگراف‌هایی به علم نخست‌وزیر، خواستار لغو این لایحه شدند.
گروه‌های مذهبی مشهد با حضور در مسجد محراب‌خان مراتب اعتراض خود را در نامه‌ای خطاب به آیت‌ا... میلانی اعلام کردند و خواستار برخورد ایشان با دولت شدند. براساس منابع، آیت‌الله میلانی نیز در نامه‌ای خطاب به علم نخست‌وزیر، درباره تبعات این تصویب‌نامه هشدار داد و خواستار لغو فوری آن شد.
او در بخش پایانی این تلگراف تذکری جدی به دولت داد: «.. در خاتمه تذکر می‌دهم به حکم موازین شرعی و احترام به افکار و معتقدات ملت مسلمان ایران، لازم است هرچه زودتر تصویب‌نامه مزبور را لغو و برای اطلاع عموم اعلام نمایید.»
در کنار تلگراف‌های میلانی و قمی به دولت، بازاریان مطرح مشهد همچون غنیان، اکبرزاده و حاجی کرامت در کنار سایر مردم و شخصیت‌هایی فرهنگی، چون شیخ مجتبی قزوینی و محمدتقی شریعتی، با انتشار اعلامیه‌های امام خمینی (ره) و سایر مراجع، به این تصویب‌نامه اعتراض کردند و خواستار لغو آن شدند. نتیجه این اقدامات اعتراضی تسلیم دولت در برابر مردم و روحانیان، و لغو این تصویب‌نامه در تاریخ ۱۰ آذر ۱۳۴۱ بود.
این پیروزی، جسارت اعتراض در برابر دولت و به دست آوردن مطالبات مردمی را میان طیف‌های مذهبی و توده مردم مشهد بالا برد و زمینه‌ساز ادامه اعتراضات آنان به تصویب لوایح شش‌گانه انقلاب سفید شد.
دربار پهلوی در ادامه روند اصلاحات مدنظر خود که از سوی ایالات متحده اعمال شده بود، به برپایی همه‌پرسی برای اصول شش‌گانه انقلاب سفید در ششم بهمن همان سال اقدام کرد. محمدرضاشاه در دی ۱۳۴۱ با بیان این نکته، به دنبال ایجاد زمینه‌های لازم این همه‌پرسی بود. واکنش‌ها به این مسئله از همان ابتدا آغاز شد و در مورد اصلاحات ارضی به عنوان اصل نخست، موضع‌گیری‌های بسیار زیادی صورت گرفت به حدی که بسیاری از کارگزاران رژیم نیز با آن مخالف بودند و برخی‌ها آن را به شکلی ابراز می‌کردند.
نکته مهم آن بود که فردی همانند اسدا... علم نیز که در منطقه سیستان و قاینات املاک وسیع موروثی داشت مخالف این طرح بود، اما به سبب وضعیت و جایگاهی که داشت و سرسپردگی مطلقش به شاه، حاضر به انجام آن شد.
امام‌خمینی (ره) این همه‌پرسی را «توطئه‌ای حساب‌شده علیه اسلام و ملت ایران» اعلام کرد و پیشاپیش مخالفان رژیم، اعلامیه‌ای را در دوم بهمن صادر نمود و خواستار تحریم این همه‌پرسی شد. مشهد در آن هنگام هنوز آرام بود و علما هیچ‌گونه اعلامیه‌ای صادر نکرده بودند، اما آیت‌الله میلانی به منظور کسب تکلیف از آیت‌ا... خمینی (ره)، آیت‌الله خامنه‌ای را که آن زمان طلبه جوان و آگاهی بود به همراه برادر و شوهر خواهرش به قم فرستاد تا شرایط را بررسی کند.
«لوایح شش‌گانه در مشهد برعکس تبلیغات رسانه‌های محلی، با استقبال روبه‌رو نشد و اتفاقا دور جدیدی از اعتراضات و تحصن‌های گروه‌های مختلف مردمی را به دنبال داشت. همین مسئله، واکنش دستگاه‌های امنیتی مشهد را در پی داشت.
نخستین ثمره سفر آیت‌الله سید علی خامنه‌ای به قم به وجود آمدن رابطه‌ای تنگاتنگ میان طلاب جوان و انقلابی‌ای همچون او، هاشمی‌نژاد، واعظ‌طبسی و شریعت با امام خمینی (ره) و قم بود که منشأ حوادث آینده به‌ویژه مبارزات منجر به پیروزی انقلاب اسلامی شد که مبارزان مشهدی سهم بسزایی در آن داشتند. سید جلال‌الدین تهرانی، استاندار خراسان، بنا به دستور دربار، به تهدید آیات عظام میلانی و قمی اقدام کرد.
دستگاه‌های امنیتی نیز فشار به مبارزان و معترضان مشهدی را افزایش دادند. اعلام عزای نوروز از سوی امام خمینی (ره) در پی انجام همه‌پرسی، واکنشی گسترده در مشهد داشت و آیت‌الله میلانی به تبعیت از این اقدام، در مشهد عزای نوروز اعلام کرد. مردم نیز با او همراهی کردند.»
اعلام این عزا و تقارن آن با ایام شهادت امام جعفر صادق (ع) سبب شد موجی از جمعیت در این مراسم حاضر شوند و دوراندیشی آیت‌الله قمی در دعوت عمومی از تمام اقشار و نمایندگان تفکرات گوناگون در مشهد برای نشان دادن اعتراض خود به تصویب لوایح شش‌گانه، به اهمیت این اعتراض و تحصن‌ها افزود.
نهاد‌های انتظامی و امنیتی مشهد برای جلوگیری از ادامه این اعتراضات، طی جلسه‌ای در باغ ملک‌آباد مشهد، تصمیم گرفتند عباس واعظ‌طبسی و شیخ احمد کافی را بازداشت کنند و به میلانی و قمی نیز تذکر دهند تا بتوانند اوضاع به‌وجودآمده در مشهد پس از تصویب لوایح شش‌گانه را کنترل کنند.
در نهایت و برخلاف تلاش‌های صورت‌گرفته برای جلوگیری از برپایی همه‌پرسی، این اتفاق در ششم بهمن رخ داد و بنا به اعلام مراجع رسمی حاکمیت و رسانه‌های آن زمان، در مشهد، ۶۶ هزار و ۳۸۳ رأی به صندوق ریخته شد که تنها ۱۸۵ رأی مخالف بود.
در کل کشور نیز ۵ میلیون و ۵۹۸ هزار و ۷۱۱ رأی مثبت به این همه‌پرسی داده شد تا انقلاب سفید شاه و مردم در میانه اعتراضات بی‌سابقه طیف‌های مذهبی و مردمی ایران به یکی از سیاهترین دولت‌های پس از انقلاب مشروطه ایران، به تصویب برسد. اما زمینه‌های این اتفاق اجباری و ناراحتی‌های گسترده مردم انفجار خود را در ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ نشان داد و زمینه‌ساز اتفاقاتی شد که ۱۵ سال بعد به پیروزی انقلاب اسلامی ایران تبدیل گردید.
منابع:
آوری، پیتر. تاریخ معاصر ایران از کودتای ۲۸ مرداد تا اصلاحات ارضی. ج. ۳
جلالی، غلامرضا. مشهد در بامداد نهضت امام خمینی (ره)
متولی حقیقی، یوسف. تاریخ معاصر مشهد. ج. ۲
ــــــــــــــــ. دولت امینی و اصلاحات پیشنهادی آمریکا
نراقی، احسان. از کاخ شاه تا زندان اوین
روزنامه آفتاب شرق. ۱۱ بهمن ۱۳۴۱. ص. ۶
روزنامه خراسان. ۱۷ بهمن ۱۳۴۱