آمنه مستقیمی | شهرآرانیوز؛ اغلب ما وقتی حرف گناه و گناه کردن وسط می‌آید، ذهنمان به‌سمت دزدی، دروغ و غیبت می‌رود و کمتر پیش می‌آید فکر کنیم قول‌هایی که می‌دهیم و یادمان می‌رود یا دیر رسیدن‌ها هنگام قرار و بدقولی‌های ما در کار‌هایی که قرار بوده است انجام دهیم، نیز مصداق گناه است و آثارش به پروپای زندگی ما می‌پیچد. چون اعتماد به‌عنوان بهترین سرمایه اجتماعی با همین بدقولی‌هاست که از بین می‌رود و حرف‌ها و قول‌ها سندیت خود را از دست می‌دهد و این ابتلایی بزرگ برای زندگی اجتماعی است.
مرور روایات و سخنان ائمه(ع) نیز ما را به گنجینه‌ای از توصیه‌ها و سفارش‌ها درباره خوش‌قول بودن و وفا کردن به عهد می‌رساند. پیامبر اکرم(ص) وفای به عهد را از شرایط اساسی ایمان معرفی کرده‌اند و امیرالمؤمنین(ع) نیز در فرمان خود به مالک اشتر، به اهمیت وفای به عهد نه‌فقط در اسلام بلکه در عصر جاهلیت، اشاره و آن را مهم‌ترین قانون اجتماع، معرفی می‌کنند:
«اگر با دشمنی، پیمانی بستی تا او را در پناه خویش بگیری، به پیمان خویش، وفادار بمان و ذمه‌ات را با امانت کامل، پاس دار و جان خود را سپر عهد و پیمان خویش قرار ده که درمیان واجبات الهی، هیچ موضوعی همانند وفای به عهد درمیان مردم جهان، با تمام اختلاف‌هایی که با هم دارند، با اتفاق عمومی همراه نیست، تاآنجاکه مشرکان نیز پیش از مسلمانان در روابط خود، بدان پایبند بودند؛ زیرا از پیامد‌های پیمان‌شکنی، خاطرات تلخی داشتند».
قرآن کریم از آن‌ها که به عهد خود پایبند هستند، با صفت «مؤمن» و در جایی دیگر با صفت «نیکوکار» یاد می‌کند؛ کسب این دو ویژگی برای خیلی از ما مسلمانان یک ارزش محسوب می‌شود و همیشه به‌دنبال این هستیم که راهی برای رسیدن به این درجات برای خود پیدا کنیم تا مؤمن و نیکوکار خوانده شویم، حتی در معرفی اوصاف پیامبران از مهم‌ترین ویژگی‌هایی که برای آن‌ها استفاده می‌شود، همین وفای به عهد است. قرآن کریم در آیه۵۴ از سوره مریم؟ س؟ درباره حضرت اسماعیل(ع) می‌فرماید: «در کتاب آسمانی خود از اسماعیل یاد کن که او در وعده‌هایش صادق، و رسول و پیامبری بزرگ بود». وفای به عهد یا به تعبیر عامیانه، خوش‌قولی، در آموزه‌های دینی ما هم بسیار مهم است و ارزشمند معرفی شده است.
توصیه‌های قرآن درباره وفای به عهد فقط مربوط‌به پیامبران نمی‌شود، بلکه خداوند در معرفی خود به بندگان نیز بر وصف وفای به عهد، تأکید می‌کند: «خداوند هرگز پیمان‌شکنی نمی‌کند». (بقره: ۸۰) و نیز در آیه۱۱ سوره توبه می‌گوید: «چه کسی به پیمانش پایبندتر از خداست؟». خدای متعال، مؤمنان را هم به ایجاد و تقویت این ویژگی سفارش می‌کند، وقتی در آیه نخست از سوره مائده می‌فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، به پیمان‌ها وفا کنید». همچنین قرآن کریم در آیه۲۰ سوره رعد، در وصف خردمندان، بر وجود خوش‌قولی در آن‌ها تأکید می‌کند: «آن‌ها کسانی هستند که به عهد الهی، وفا می‌کنند و پیمان را نمی‌شکنند».
در هر جامعه‌ای، اصل با حاکمیت اصول اخلاقی است. بسیاری از مشکلات اجتماعی و بحران‌ها و معضلات، ریشه در بحران اخلاقی جامعه دارد. هرچه جامعه به اصول اخلاقی و هنجار‌های آن بیشتر پایبند باشد، روابط سیاسی و اجتماعی نیز بهتر و سالم‌تر خواهد بود و مشکلات قانونی و حقوقی میان افراد جامعه، کمتر بروز و ظهور می‌کند. در این بین، وعده‌هایی که میان افراد جامعه ردوبدل می‌شود، قول‌وقرار‌هایی است که پشتوانه آن، اصول اخلاقی است. پایبندی به اصول اخلاقی ازجمله وعده‌ها ازسوی افراد جامعه، موجب افزایش اعتماد میان آنان می‌شود و افزایش اعتماد افزون‌بر سلامت جامعه، گسترش و تقویت روابط اقتصادی و مانند آن را به‌دنبال دارد.
آموزه‌های روایی، خوش‌قولی و وفای به عهد را از نشانه‌های ایمان در انسان معرفی می‌کنند. از رسول خدا(ص) است که فرمودند: «آن که به خدا و روز جزا ایمان دارد، باید به وعده خود وفا کند» (اصول‌کافی، ج۲، ص۳۶۴، حدیث۲). امام‌علی(ع) نیز در این‌باره بیان می‌کنند: «وفای به عهد از نشانه‌های مردم متدین است» (بحارالانوار، چاپ بیروت، ج۸۴، ص۲۵۲).
محبوبیت نزد خدای متعال به تصریح آیه۷۶ سوره آل‌عمران، نیز این‌گونه آمده است: «هرکه به عهد خود وفا و تقوا پیشه کند (خداوند او را دوست مى دارد؛ زیرا) خداوند، تقواپیشگان را دوست دارد». قرار گرفتن در نزدیک‌ترین حالت به پیامبر(ص) در روز قیامت، برپایه روایت «نزدیک‌ترین شما به من در قیامت، راستگوترین، امانتدارترین، وفادارترین به عهد و پیمان، خوش‌اخلاق‌ترین و نزدیک‌ترین شما به مردم است» (امالى طوسى، ص۲۲۹)، از دیگر آثار و برکاتی است که خوش‌قولی برای ما به ارمغان می‌آورد.
دین رحمت و مودت، اسلام، در آموزه‌های خود تا جایی بر وفای به عهد تأکید می‌کند که در روایات، برای وفای به عهد یا همان خوش‌قولی، هیچ قیدوشرطی ذکر نشده است و رعایت آن را حتی در مقابل دشمنان توصیه کرده اند و واجب می‌دانند؛ این نکته نه‌تن‌ها در مورد خود خوش‌قولی و اهمیت آن تذکر می‌دهد که خصلت‌های دیگری، چون تدبیر، آرامش و کنترل خشم را هم با خود به همراه دارد.
از امام‌باقر(ع) است که فرمودند: «سه چیز است که خداوند به احدى اجازه مخالفت با آن را نداده است؛ اداى امانت، خواه صاحب‌امانت انسان نیکوکارى باشد یا بدکار، وفاى به عهد، خواه طرف مقابل نیکوکار باشد یا بدکار و نیکى به پدر و مادر خواه آن دو نیکوکار باشند یا بدکار». همین مضمون در جاى دیگری از امام‌صادق(ع) نیز نقل شده است.
از نکات عبرت‌آموز در سیره پیامبر(ص) و ائمه(ع) که کارکرد ایمانی و اعتقادی این ویژگی را به‌خوبی نشان می‌دهد، این روایت است که می‌گوید یکی از دشمنان رسول خدا(ص) در جبهه جنگ از آن حضرت، امان خواست و ایشان به وی امان دادند. (توضیح اینکه مسلمانان در جنگ خیبر برای تصرف آخرین دژی که انبار کالا و اموال یهودیان بود و به همین دلیل از آن محافظت بیشتری می‌شد و دشمن مقاومت می‌کرد، به زحمت افتادند تااینکه حضرت رسول(ص) دستور به محاصره قلعه دادند) یکی از یهودیان خدمت حضرت آمد و گفت: «اگر بدانم جان و مال و فرزندانم در امان هستند، راه تسخیر این سنگر را به شما نشان می‌دهم».
پیامبر(ص) فرمودند: «تو در امان هستی». گفت: «دستور دهید اینجا را حفر کنند تا به راهی که آب آشامیدنی مردم از آن تأمین می‌شود، دست یابید. آن‌گاه آب را به روی مردم ببندید تا وادار به تسلیم شوند». پیامبر(ص) فرمودند: «تو در امان هستی، اما من چنین کاری نمی‌کنم تااینکه خداوند، ما را از راه دیگری بر دشمن پیروز کند» (بحارالانوار، چاپ بیروت، ج۲۱، ص ۳۰).
شاید بسیاری از ما فکر کنیم بدقولی جزو گناهان نیست یا اگر هم باشد، آثاری به شدت گناهانی مثل غیبت و دزدی ندارد، اما مرور سخنان ائمه(ع)، خلاف این تصور را ثابت می‌کند، تاجایی‌که پیامبر(ص) در معرفی نشانه‌های انسان منافق به بدقولی اشاره کرده، می‌فرمایند: «نشانه منافق سه چیز است: دروغگویی، پیمان‌شکنی و خیانت در امانت» (المستطرف، ج یک، ص۲۰۶).
امیرالمؤمنین امام‌علی(ع) نیز در فرمان به مالک‌اشتر بر پرهیز از بدقولی به‌عنوان یکی از عوامل خشم الهی تأکید می‌کنند: «بپرهیز از اینکه به مردم وعده بدهی و تخلف کنی...، زیرا [تخلف از وعده]موجب خشم خدا و مردم خواهد شد، چنان‌که قرآن می‌فرماید: نزد خدا بسیار خشم‌آور است که بگویید چیزی را که به آن عمل نمی‌کنید» (نهج‌البلاغه، نامه ۵۳).
قرآن کریم در نکوهش عهدشکنی در آیه۱۰ از سوره فتح می‌فرماید: «هرکه پیمان‌شکنی کند، درحقیقت به زیان خویش پیمان‌شکنی کرده است». از بین رفتن اعتماد عمومی، یکی از آسیب‌های جدی پیمان‌شکنی و بدقولی است. باید توجه کرد که ما برای فعالیت‌های اجتماعی، نیازمند پشتوانه‌ای به نام اعتماد متقابل هستیم که با وفای به عهد تأمین می‌شود، اما اگر این اعتماد را به هر دلیل زیر پا بگذاریم و بدقولی و زیرپا گذاشتن قول و پیمان رسم ما شود، نه‌تن‌ها این سرمایه را از دست می‌دهیم، بلکه دچار تفرقه و پراکندگی هم خواهیم شد؛ چون در روایت‌ها، ما را از اعتماد به افراد بدقول نهی کرده‌اند.
از امام‌علی ( ع) است که فرمودند: «بر دوستی شخصی که به عهد و پیمان خود وفا نمی‌کند، اعتماد مکن». به‌دلیل اهمیت فوق‌العاده‌ای که وفای به عهد دارد، در تعلیمات اسلامی آمده است هرکه بخواهد به دیگری وعده‌ای بدهد، باید در موقع دادن تعهد، قدرت خود را ارزیابی کند که آیا می‌تواند به وعده‌ای که می‌دهد، وفا کند یا نه و درصورتی‌که توانایی ندارد، وعده ندهد، لذا امام‌علی(ع) می‌فرمایند: «چیزی را که از وفا کردن به آن عاجزی، وعده مکن» (غرر، ص۷۴۳، شماره ۱۰۱۷۷).
بدقولی علاوه‌بر آنکه اعتماد‌های بین‌فردی و اجتماعی را دچار آسیب می‌کند یا از بین می‌برد، آثار سوء اخروی هم دارد و فردی که عهد و قول خود را زیر پا می‌گذارد، در آخرت هم گرفتار می‌شود. از امیرالمؤمنین امام‌علی(ع) در این‌باره نقل است که: «همانا در جهنم، شهری است که به آن حصینه (دژ مستحکم) می‌گویند، آیا از من نمی‌پرسید که در آن شهر چیست؟» سؤال کردند: «ای امیرمؤمنان! در آن شهر چیست؟» فرمودند: «دست‌های پیمان‌شکنان!» از همان حضرت است که: «بپرهیز از خلف وعده که آن، موجب نفرت خدا و مردم از تو مى‌شود» (نهج‌البلاغه، نامه۵۳، ص۴۴۴). همه این‌ها نشان می‌دهد که شاید ما فکر کنیم با بدقولی و زیر پا گذاشتن عهدهایمان، این طرف مقابل است که ضرر می‌کند، اما با این تصریح آیات و روایات، باید بدانیم این خود ما هستیم که پیش و بیش از هر شخص دیگری از بدقولی آسیب می‌بینیم.