آمنه مستقیمی | شهرآرانیوز گاه با نگاهی به پشت‌سر و مسیری که در زندگی پیموده‌ایم، خودمان هم باورمان نمی‌شود این ما بوده‌ایم که از پس این همه مشکل برآمده‌ایم و هنوز هم سرپاییم. این‌همه قدرت بی‌شک منابع و دلایل بسیاری دارد که یکی از آن‌ها، وجود آرزوها و امیدواری‌ها در ماست و در اوج سختی‌ها کمک می‌کند زانو نزنیم و کم نیاوریم. به‌مناسبت فرارسیدن لیله‌الرغائب، نخستین شب‌جمعه ماه رجب که به شب آرزوها شهرت دارد، با حجت‌الاسلام‌والمسلمین امیرعلی حسنلو، استاد سطوح‌عالی حوزه و مدیرگروه تاریخ و سیره مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه‌های علمیه، درباره نقش آرزوها در زندگی گفتگو کرده‌ایم.
آرزو نوعی دعای همراه با امیدواری و تمناست که به انسان انگیزه و امید می‌دهد و باعث می‌شود او حرکت خود را پیش ببرد. آموزه‌های دینی نیز درباره آرزو‌های مشروع و دعا برای تحققشان و تلاش برای رسیدن به آن‌ها، سفارش‌هایی کرده‌اند. اصل داشتن آرزو از جوهره زندگی و حیات و انگیزه تکاپو و تلاش در وجود انسان حکایت دارد. با وجود آرزو‌هاست که انسان به قله‌ها چشم می‌دوزد و برای رسیدن به اهدافش، سختی‌ها را به جان می‌خرد؛ به همین دلیل هم نباید نقش آرزو را در زندگی انسان دست‌کم گرفت؛ چون می‌توان آن را ودیعه‌ای الهی دانست که اگر چاشنی توحید و معنویت و ارتباط با خداوند را داشته باشد، عامل نجات و سعادت می‌شود و اگر با راه‌های نامشروع گره بخورد، مهلک و خطرناک می‌شود.
آرزومندی و امیدسازی همیشه با درنظر گرفتن واقعیات، امکانات و توان و طاقت فردی رقم می‌خورد، درحالی‌که خیال‌پردازی بدون این ویژگی‌هاست، بنابراین اولین قدم برای تحقق بخشیدن به آرزوها، آن است که مرز بین امیدواری و خوش‌خیالی افراطی را به‌خوبی بدانیم تا یکی را در جای دیگری قرار ندهیم. همچنین طول امل و آرزو در امور دنیوی، غیرممکن و دست‌نیافتنی است. اما در امور معنوی و خیر، داشتن همت بلند و بالاترین نعمت‌ها را خواستن، مطلوب و بدون اشکال است.
سراسر زندگی انسان، پوشیده از تلخی و شیرینی و شکست و پیروزی است؛ یک روز مطابق میل و خواسته انسان است و روز دیگر برخلاف آن و همه این‌ها از ویژگی‌های این عالم است. برای ما انسان‌ها هر امتحانی یا بر توان و ظرفیتمان می‌افزاید یا رشد و ترقی ما را به‌دنبال دارد. خداوند فرموده است: «دعا کنید، من اجابت می‌کنم» و در جای دیگر هم دعوت به «سعی و تلاش» می‌کند.
در اسلام، امید و آرزو جایگاه رفیعی دارد، تاجایی‌که در روایات معصومین (ع) از آن به‌عنوان رحمت الهی یاد شده است؛ چنان که پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: «امید و آرزو رحمت برای امت من است و اگر امید و آرزو نبود، هیچ مادری فرزندش را شیر نمی‌داد و هیچ باغبانی نهالی نمی‌کاشت». در دعا‌های امیرالمؤمنین (ع) و در دعای کمیل، رسیدن به آرزوها از خداوند خواسته شده است: «به عزت و جلالت قسم که دعایم را مستجاب کن و مرا به آرزو‌هایم برسان و امیدم را به فضل و کرمت، ناامید مکن!».
طبیعت آدمی بر آرزوها و امیدواری‌ها بنا شده است و همین آرزو و امید است که به زندگی او رنگ‌وبو می‌بخشد، اما مهم آن است که انسان به اندازه‌ای می‌تواند برای خود امیدسازی کند و آرزو داشته باشد که به مرز خیال‌پردازی یا همان بُعد امل و آرزو نرسد. ازآنجاکه جوان، سرشار از انرژی است، توان رسیدن به آرمان‌ها و اهداف بلند را در خود می‌بیند و افق بلندتری را برای خود ترسیم می‌کند و در اندیشه فردا‌های بهتر است، برای او همیشه خطر افتادن در دام اوهام وجود دارد.
اصرار ورزیدن در دعا و سماجت کردن در حقیقت، اظهار فقر در پیشگاه پروردگار عالمیان است، بنابراین دعا فی‌حد نفسه، مطلوب و ارزشمند است؛ زیرا نوعی خضوع و خشوع و ارتباط بینهایت کوچک و نیازمندانه، دربرابر بینهایت بزرگ و بی‌نیاز مطلق است؛ به همین دلیل هم در بسیاری از مواقع، خداوند مصیبتها و مشکلاتی برای بنده پدید می‌آورد تا بنده به‌سوی خدا التجا و با او ارتباط دقیق برقرار کند. گاهی انسان‌ها با همین آرزوها در معرض امتحان قرار می‌گیرند یا به مراتب بلند معنویت و کمال صعود می‌کنند یا گرفتار ذلت می‌شوند، بنابراین اصل آرزو، بالقوه مثبت و خوب است.
آرزو‌های منفی نیز داریم که انسان را به وادی حیرت و حسرت و سقوط می‌برند و باید از آن‌ها چشم پوشید؛ ازجمله آن‌ها، آرزوی بد برای دیگران داشتن است که به‌شدت در قرآن کریم و روایات از آن نهی شده است؛ مانند آرزوی مرگ و بیماری و آرزو‌های شوم طمع‌ورزانه درباره اموال و نوامیس مردم و آرزوی فسادانگیز و آرزوی منصب و مقامی که به‌وسیله آن به دیگران صدمه رسانده شود. همچنین، آرزو‌های طول‌ودراز و غیرمشروع از مصادیق آرزو‌های منفی و نامطلوب است. در روایات توصیه شده است هرگز آرزوی بد درباره دیگران نکنید.
آرزو درواقع نوعی دعا و چشمداشت به کرم خداوند کریم است؛ در احوال حضرت مسیح (ع) می‌خوانیم: «آن حضرت در جایی نشسته بود و پیرمردی را مشاهده کرد که با کمک بیل و کلنگ به شکافتن زمین مشغول است. حضرت مسیح (ع) از پیشگاه خداوند متعال درخواست کرد: «خدایا! امید و آرزو را از او بگیر!». ناگهان پیرمرد بیل را به کناری انداخت و روی زمین دراز کشید و خوابید. کمی بعد آن نبی الهی فرمود: «بارالها! امید و آرزو را به او برگردان!». ناگهان مشاهده کرد پیرمرد برخاست و دوباره مشغول فعالیت و کار شد.
حضرت عیسی (ع) از او سؤال کرد: «من دو حال مختلف از تو دیدم؛ یک‌بار بیل را کنار افکندی و روی زمین خوابیدی، اما در مرحله دوم، برخاستی و مشغول کار شدی». پیرمرد در جواب گفت: «در مرتبه اول فکر کردم پیر و ناتوان شده‌ام؛ چرا این همه به خود زحمت دهم و تلاش کنم؟ بیل را به کناری انداختم و بر زمین خوابیدم». ولی چیزی نگذشت این فکر به خاطرم خطور کرد از کجا معلوم که سال‌های زیادی زنده نمانم؟ انسان تا زنده است، باید برای خود و خانواده‌اش تلاش کند، از این‌رو برخاستم و دوباره مشغول کار شدم»؛ گر نبودی میل و امید و ثمر/ کی نشاندی باغبان بیخ شجر؟
در مواقعی نیز خداوند نعمت‌ها و برکات نهانی برای مؤمنان قرار داده است که آن را جز از طریق دعا، به بندگانش نمیدهد. پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: «رزق و روزی به عدد قطرات باران، از آسمان بر زمین نازل می‌شود تا هرکه به اندازه خود دریافت کند، لکن خداوند زیاده‌دهنده است، پس، از فضل خداوند نعمت‌های بیشتری درخواست کنید». به این نتیجه میرسیم که دعا کردن هیچ منافاتی با راضی شدن به رضای الهی و علم نداشتن به مصالح ندارد، بلکه امری پسندیده و از اوامر خداوند تبارک و تعالی است.
برای استجابت دعا بهتر است انسان اول برای دیگران دعا کند، سپس برای خود؛ چنان‌که امام‌صادق (ع) می‌فرمایند: «هرکه چهل مؤمن را قبل از خود دعا کند، دعایش مستجاب می‌شود». پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: «وقتی فردی از شما دعا می‌کند، آن را عمومیت دهد [و برای دیگران هم دعا کند]؛ زیرا باعث اجابت دعاست»؛ بنابراین آرزو کوتاه کنید، معنایش این نیست که کم دعا کنید یا امور عالی و بزرگ و زیاد نخواهید.
آرزوی شهادت، آرزوی دیدار و ظهور امام‌زمان (عج) و آرزوی زیارت خانه خدا، جزو آرزو‌های مثبت است که در روایات بر آن‌ها تأکید و در ادعیه تصریح شده است؛ آرزوی بهشت از بهترین آرزو‌هاست که انسان را به اعمال نیک و حسنه تشویق می‌کند. نوع و کیفیت آرزوها می‌تواند نقطه آغاز سعادت و صعود یا بدبختی و سقوط انسان باشد؛ به همین دلیل باید به آن‌ها سمت‌وسوی مثبت داد.
قرآن کریم در آیه۳۲ از سوره مبارکه نسا می‌فرماید: «آرزو (و توقع بیجا) در فضیلت و مزیتی که خدا به آن بعضی را بر بعضی برتری داده است، مکنید»؛ خداوند متعال در این آیه، یک دستور اخلاقى می‌دهد تا مؤمنان آرزوی محال نکنند و اگرچه اصل آیه درباره ارث‌ومیراث است، باتوجه‌به عمومیت داشتن آیات قرآن، انسان را از چشم داشتن به داشته‌های دیگران بازمیدارد و از حسادت، پرهیز و به او فرمان می‌دهد که به فضل خدا روکند و بداند که خزانه او بسته نمی‌شود و بخشش او اندازه ندارد.
تفاوت‌هاى طبیعى و حقوقى براى حفظ نظام اجتماع و طبق اصل عدالت است؛ بهره و نصیب انسان از آن چیزى است که با جد و جهد به‌دست می‌آورد، پس فضل و برترى را به سبب عمل و کار نیک بخواهید نه با حسد. همچنین، آرزوها را به فضل و احسان خدا گره بزنید؛ چون اوست که روزى بندگان را به قدر صلاحشان تقدیر می‌کند و خداست که به هر چیزى داناست و می‌داند که براى نظام اجتماع چه تفاوت‌هایى از نظر طبیعى یا حقوقى لازم است و همچنین به آنچه در ذهن ما می‌گذرد، آگاهی دارد.
بنا بر تصریح این آیه، پس آنچه دیگران دارند، آرزو نکنیم که حاصلش، اندوه و گناه است. قرآن کریم گاهی آرزو‌های ناممکن را به یاد انسان می‌آورد که جز پشیمانی، حاصل و سودی ندارد و در آن‌ها درس عبرت است؛ مثل آرزوی گنهکاران که در دنیا هم‌نشینی با افراد فاسق را انتخاب کردند و راه گناه را در پیش گرفتند و در قیامت آرزو می‌کنند کاش این‌چنین نمی‌کردند، اما این آرزو هرگز برآورده نمی‌شود و پشیمانی آن‌ها سودی ندارد. بنا بر آنچه بیان شد، آرزوها و کیفیت آن‌ها از مسائل مهم اخلاقی است که در بهتر یا بدتر شدن زندگی، نقشی مهم دارد.
این آرزو‌های خوب است که به گره‌گشایی از کار دیگران و خدمت به خلق می‌انجامد و این آرزو‌های بد است که باعث می‌شود انسان برای منافع خود، رسیدن به قدرت و ثروت، ظلم کند و دیگران را آزار دهد، پس همچنان که نمی‌توان از اهمیت آرزوها در زندگی چشم پوشید، باید به خوب (مثبت) و بد (منفی) آن‌ها هم توجه کرد.