یک قرن افتخارآفرینی علمی در موسسه سرم سازی رازی

به گزارش شهرآرانیوز؛ شاید هرکدام‌مان تابه‌حال چندین مرتبه از جلوی این ساختمان در خیابان احمدآباد عبور کرده باشیم و بی‌تفاوت از اینکه چه چیزی در آن در جریان است، تابلوی «مؤسسه سرم‌سازی رازی» به چشم‌مان آمده باشد؛ یک مرکز تحقیقاتی که سالیانه بیش از ۳۸۰ میلیون دُز واکسن را در همین فضا تولید می‌کند و فعالیتش خیلی فراتر از نام آن یعنی حوزه سرم، متمرکز بر نجات جان انسان‌ها و حفظ امنیت غذایی مردم است.

ساده بگوییم؛ تقریبا همه ما به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم، زندگی و سلامتی را به محصولات این مرکز مدیون هستیم. آنچه می‌خوانید، گفت‌وگوی اختصاصی ما با دکتر حمیدرضا فرزین، رئیس شعبه شمال‌شرق مؤسسه سرم‌سازی رازی، است.

* برای شروع صحبت، از پیشینه فعالیت‌های مؤسسه سرم‎ سازی رازی بگویید.

مؤسسه تحقیقات واکسن و سرم سازی رازی، اولین بار حدود ۱۰۱ سال قبل در حصارک کرج تأسیس شد و زیرنظر وزارت فلاحت و فواید عامه یا همان کشاورزی آن زمان، فعالیت خود را آغاز کرد. بعد از آن و به تدریج، براساس نیازی که وجود داشت، چند شعبه در سراسر کشور ایجاد شد تا به صورت منطقه‌ای، پاسخگوی نیاز‌های بومی باشد.

سرانجامِ این رویکرد، فعالیت شش شعبه در شرایط کنونی است که هرکدام، هم نیاز‌های مناطق خودشان را تأمین می‌کنند و هم بعضی محصولاتشان به تهران ارسال می‌شود تا به صورت ملی استفاده شود.  مؤسسه سرم سازی رازی در رسالت قانونی خود متمرکز بر استفاده از اعضای هیئت علمی، استادان دانشگاه و نخبگان حوزه داروسازی و درمان است تا با تولید بیش از هشتاد نوع واکسن انسانی و دامی در بخش دام سبک و سنگین، طیور، آبزیان و البته کیت‌های تشخیصی و آنتی ژن ها، نیاز کشور به این حوزه‌ها را تا حد استقلال از واردات تأمین کند و پس از آن، چشم به اهداف صادراتی داشته باشد. 

همین ریشه کنی بسیاری از بیماری‌ها در داخل کشور که زمانی تلفات هزارهزار به مردم عزیز ما تحمیل می‌کردند، خودش یک بخش مهم از دستاورد‌های مؤسسه سرم سازی رازی است؛ بیماری‌هایی همچون فلج اطفال، دیفتری، کزاز، سیاه سرفه، سرخک، سرخچه و اوریون همه به برکت همین واکسن‌های ساخت داخل، ریشه کن شده است و در حوزه دام اگر امروز دیگر خبری از شیوع صد‌ها نوع بیماری همچون طاعون گاوی و اسبی نیست، به خاطر همین دستاورد‌های دانش بنیان ملی است.

* برویم سراغ شعبه منطقه‌ای خودمان؛ وضعیت شعبه مشهد نسبت به شعبه‌های دیگر کشور چگونه است؟

ما درحال حاضر، در مشهد میزبان شعبه شمال شرق کشور هستیم؛ یعنی نه فقط خراسان رضوی بلکه خراسان شمالی، خراسان جنوبی، سمنان و گلستان هم از نظر تأمین واکسن زیرنظر همین مجموعه است؛ البته برخی محصولات خاص هم که اینجا تولید می‌شود، راه به تهران پیدا می‌کند تا در کاربری‌های ملی استفاده شود.  شعبه مشهد در سال ۱۳۲۸ به عنوان اولین شعبه در خارج از پایتخت تأسیس شد و قدیمی‌ترین شعبه کشور محسوب می‌شود.

زمستان پارسال، هم زمان با جشن صدمین سالگرد تأسیس مؤسسه سرم سازی رازی، ما در مشهد هفتادوپنجمین سالگرد تأسیس شعبه خودمان را با حضور همین ۱۰۴ نیروی کارشناس این حوزه جشن گرفتیم که این موضوع، به روشنی اهمیت مشهد و اصالت فعالیت‌های تحقیقاتی آن را ثابت می‌کند. یک سند دیگر برای این ادعا نیز آن است که از شش شعبه فعال در سطح کشور، فقط شعبه‌های مشهد، شیراز، کرمان و مرند در آذربایجان شرقی به تولید واکسن مشغول هستند و هم از نظر قدمت و هم از نظر وسعت، فعالیت‌ها و اشتغال اعضای هیئت علمی، شعبه مشهد بزرگ‌ترین شعبه واکسن سازی کشور است.

* به ما بگویید امروز در چه حوزه‌هایی به مردم خدمت رسانی می‌شود؟

برای پاسخ به این سؤال، اول باید ساختار مؤسسه را برایتان توضیح بدهم. در مؤسسه سرم سازی رازی، چه در مجموعه ملی و چه شعبه ها، به طور کلی چهار معاونت اصلی وجود دارد؛ معاونت تحقیق و تولید فرآورده‌های بیولوژیک، معاونت تحقیق و فناوری در حوزه آموزش وپژوهش، معاونت تضمین کیفیت و البته معاونت پشتیبانی، اداری و مالی.

در حوزه پژوهشی، ما متمرکز بر مباحث تحقیقاتی، بررسی بیماری‌های انسان و حیوانات در استان و منطقه شمال شرق و پروژه‌های تحقیق و توسعه هستیم. در حوزه تولید هم مدیریت برنامه ریزی تولید واکسن‌ها از نظر مواداولیه، بازار هدف و نیروی انسانی متخصص در دستورکار است تا براساس نیازی که سازمان دام پزشکی در پایان هرسال اعلام می‌کند، مؤسسه رازی کشور تعیین کند که هر شعبه باید چه محصولاتی را در هر ماه و فصل از سال تولید کند.  

درحال حاضر، ما سه محصول ویژه را در شعبه مشهد تولید می‌کنیم؛ اولین محصول حدود ۱۵ میلیون دُز واکسن انتروتوکسمی تتراوالان در هر سال است که برای دام‌های سبک همچون گوسفند و بز کاربری دارد و از چهار باکتری مختلف برای تولید آن استفاده می‌شود. 

دومین محصول، ۱۵ میلیون دُز واکسن قانقاریا در هر سال است که بازهم برای دام‌های سبک همچون گوسفند و بز کاربرد دارد و سومین محصول نیز ۳۵۰ میلیون دز واکسن گامبورو برای پرندگان است که شمایل بیماری شباهت زیادی به اچ آی وی یا همان ایدز در انسان دارد و اگرچه خودش کشنده نیست، سیستم دفاعی بدن حیوان را طوری از کار می‌اندازد که ضعیف‌ترین ویروس‌ها در آینده قادر به از پا درآوردن آن باشند. جمع بندی کنم؛ به عبارت دیگر ما علاوه بر تولید ۳۸۰ میلیون دز واکسن در هر سال، در واکسن انتروتوکسمی حدود ۲۰ درصد و در واکسن قانقاریا حدود ۸۰ درصد از نیاز کشور را تأمین می‌کنیم.

*الان فقط مؤسسه رازی برای مردم واکسن تولید می‌کند؟ فعالیت بخش خصوصی در این حوزه چقدر جدی است؟

تنها مجموعه دولتی که درحال حاضر در ایران واکسن می‌سازد، مؤسسه رازی است؛ البته بخش‌های خصوصی هم در سال‌های اخیر و به خصوص پس از شیوع کرونا درحال فعالیت هستند، اما هنوز فعالیت این چهار شرکت خیلی محدود است و بنیان گذاران شرکت‌ها نیز کارشناسان بازنشسته همین مؤسسه هستند؛ زیرا فعالیت در این حوزه به قدری علمی، تخصصی، فناورانه و پیچیده است که جز شبکه محدودی از نخبگان دانشگاهی، هیچ فردی قادر به تولید محصولات باکیفیت، استاندارد و مطلوب نیست؛ البته این نکته را هم بگویم که ما، چون یک مجموعه دولتی هستیم، تمرکز زیادی بر سودآوری نداریم و برحسب تکلیف قانونی و وظیفه انسانی و اخلاقی خود، مکلف هستیم محصولی تولید کنیم که با کیفیت مطلوب از ابتلای مردم به بیماری‌های سخت و واگیردار جلوگیری کند.

چه تخصص‌هایی برای طراحی و تولید واکسن لازم است؟ آیا رشته مجزایی با عنوان واکسن سازی در دانشگاه‌ها تدریس می‌شود؟

حالا که این سؤال را پرسیدید، مناسب می‌دانم که اولا یاد کنم از افرادی مثل پروفسور کاوه و دکتر عزیز رفیعی که بسیاری از واکسن‌های مشهور را از پایه و بدون هیچ الگوی اولیه تولید کردند. حالا در مقام پاسخ، نکته مهم این است که شما بدانید امروز در هیچ دانشگاهی در دنیا، رشته یا حتی گرایشی به نام واکسن سازی وجود ندارد؛ زیرا این یک دانش بین بخشی است که مجموعه‌ای از متخصصان نخبه چند رشته پزشکی در آن تلاش می‌کنند تا متناسب با یک عامل بیماری زا، عامل ایمن کننده را طراحی و تولید کنند. بر همین اساس، شاید الان متخصصان سرشناسی در رشته‌های مختلف پزشکی باشند، اما تعداد محدودی امکان نظریه پردازی و مطالعه بر روی واکسن‌ها را دارند؛ زیرا این یک دانش تخصصی و بسیار کمیاب است.

از نظر علمی، پایه گذاری بیشتر واکسن‌ها دراصل با دام پزشک هاست و به همین دلیل، هم در مؤسسه رازی و هم در شرکت‌های خصوصی، دام پزشکان متخصص در گرایش‌های باکتری شناسی، انگل شناسی، ویروس شناسی، بیوتکنولوژی، بیوشیمی و ایمونولوژی، بخش اصلی بدنه نیروی انسانی این فرایند را تشکیل می‌دهند. با این حال، می‌توان گفت این فرایند برای هر واکسن متفاوت است و به جز این افراد، استادان دانشگاه در رشته‌های مرتبط پایه نیز مشارکت دارند؛ یعنی مثلا شیمی پایه، ژنتیک و داروسازی.

تحریم‌های دارویی جزو مسائلی است که زیاد از آن می‌شنویم. این تحریم‌ها چقدر برای صنعت واکسن سازی، دردسرساز بوده است؟

ما همیشه از طرف شرکت‌های اروپایی و خارجی تحریم بوده‌ایم و به نظر من، امروز می‌توان گفت که بخش درخورتوجهی از خودکفایی کنونی کشور در تولید واکسن‌های موردنیاز، به خاطر همین محرومیت از تجارت و واردات بوده است. در این شرایط، سیاست شرکت‌های بزرگ و بین المللی تولید واکسن در یکی دو دهه اخیر تغییر کرده است و مجوز صادرات محصولات به ایران در مقیاس وسیع و بی رویه صادر می‌شود، اما این هم یک سیاست پلید برای ضربه زدن به صنعت واکسن سازی ایران است؛ زیرا تقریبا همه این محصولات کیفیت بسیار نازلی دارند و فقط به خاطر قیمت ناچیز در مقیاس وسیع وارد کشور می‌شوند.  

مایه تأسف است اگر بگویم که امروزه ظرفیت تولید واکسن در مؤسسه سرم سازی رازی خیلی بیشتر از اندازه‌های فعلی است، اما به دلیل همین واردات، شرایط منطقی برای تولید دز بیشتر وجود ندارد. تا قبل از این وضعیت، همه واکسن‌های موردنیاز کشور را مؤسسه سرم سازی رازی تولید می‌کرد و همین که به شما گفتم، مؤسسه ما سالانه ۸۰ میلیون دز واکسن تولید می‌کند، تازه این رقم براساس ظرفیت کاهش یافته ماست و پیش از اینکه واردات واکسن‌های بی کیفیت آغاز شود، مؤسسه بیش از ۱۳۰ میلیون دز واکسن در سال تولید می‌کرد.  امروزه بسیاری از واکسن‌هایی که واردات آن به وفور درحال انجام است، کیفیت بسیار ضعیفی دارند، اما چون ارزان هستند، با استقبال فعالان صنعت دام و طیور مواجه می‌شوند. 

ما در این باره بار‌ها هشدار داده‌ایم؛ زیرا صنعت دام و طیور یکی از صنایع بزرگ و مهم کشور ما محسوب می‌شود و استفاده از واکسن بی کیفیت وارداتی، جدا از اینکه خطر تلف شدن گسترده منابع غذایی و تضعیف امنیت غذایی مردم را تشدید می‌کند، فرصت‌های شغلی فراوان این صنعت را نیز در خطر نابودی قرار خواهد داد و مهم‌تر از همه، بیماری‌های جدید و ناشناخته انسان و دام را در کشور فراگیر خواهد کرد که بسیار نگران کننده است.

مثل بسیاری از محصولات دیگر در بازار، یک باور عمومی درباره واکسن‌های ایرانی، این است که کیفیت جنس ایرانی از ابتدا در وضعیت ضعیف تری از نمونه خارجی قرار دارد؛ این باور درست است؟

بگذارید این موضوع را یک بار خیلی روشن توضیح بدهم. امروزه در همه شرکت‌های واکسن سازی جهان، سازوکاری وجود دارد به نام واحد کنترل کیفیت که وظیفه دارد برای هر محصولی که تولید می‌شود، از محصول نهایی نمونه برداری و نتیجه ارزیابی‌های کیفی را اعلام کند. حالا بعضی شرکت‌ها هم که واحد کنترل کیفیت توسعه یافته تری دارند، از محصول حین تولید هم نمونه برداری می‌کنند، اما ما در مؤسسه سرم سازی رازی، علاوه بر محصول نهایی و محصول حین تولید، مواد اولیه و حتی فضای تولید واکسن را هم ارزیابی و در نتایج آزمایش‌ها لحاظ می‌کنیم.

همه محصولات هم یا براساس استاندارد فارماکوپه انگلستان یا فارماکوپه اروپا ارزیابی می‌شوند. حالا بعضی‌ها فکر می‌کنند این واکسن، چون ایرانی است، قطعا بی کیفیت است و اگر خارجی باشد، کیفیتش بهتر است. نه؛ واقعا این طور نیست. من به جرئت ادعا می‌کنم واکسنی که در مؤسسه سرم سازی رازی تولید می‌شود، نه تنها در سطح استاندارد‌های سخت گیرانه اروپایی است، بلکه حتی در مصادیقی می‌توان گفت که بهتر از نمونه‌های خارجی است.

این موضوع آزمایشگاه‌ها در ایران ما امروزه به سطحی از پیشرفت رسیده است که ما درحال حاضر به عنوان نهاد مشاور و کارشناس تخصصی در فرایند‌های تولید واکسن در سایر کشور‌ها حضور داریم. اصلا براساس همین آزمایشگاه‌های تخصصی تعیین کیفیت است که ما امروز می‌توانیم وجود جرم خارجی و کیفیت نامطلوب واکسن‌های وارداتی را تشخیص بدهیم و ثابت کنیم.