شب صله‌رحم و تمرین اخلاق اسلامی

قرآن کریم، به‌عنوان منبع اصلی اسلام، اصول کلی آداب میهمانی را در چندین سوره بیان کرده است. این آیات بر احترام به میزبان، ورود با اجازه، پرهیز از مزاحمت و رعایت حریم خصوصی تأکید می‌کنند.

خداوند متعال در سوره نور، آیات۲۷-۲۸ می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَاتَدْخُلُوا بُیُوتًا غَیْرَ بُیُوتِکُمْ حَتَّىٰ تَسْتَأْنِسُوا.‌ای کسانی که ایمان آورده‌اید! به خانه‌هایی غیر از خانه‌های خود داخل نشوید تا اجازه بگیرید و بر اهل آن سلام کنید. این برای شما بهتر است؛ شاید متذکر شوید. اگر کسی را در آن نیافتید، داخل نشوید تا به شما اجازه دهند و اگر به شما گفته شد بازگردید، بازگردید که آن برای شما پاکیزه‌تر است و خدا به آنچه انجام می‌دهید، داناست.» این آیات بر لزوم کسب اجازه برای ورود به خانه میزبان، تأکید می‌کند که یکی از اصول اساسی آداب میهمانی است.

همچنین در سوره احزاب، آیه۵۳، خداوند متعال می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَن یُؤْذَنَ لَکُمْ إِلَىٰ طَعَامٍ غَیْرَ نَاظِرِینَ إِنَاهُ وَلَکِنْ.‌ای کسانی که ایمان آورده‌اید! به خانه‌های پیامبر داخل نشوید؛ مگر اینکه به شما برای غذا اجازه دهند، بدون اینکه منتظر آماده شدن آن باشید، اما هنگامی که دعوت شدید، داخل شوید و وقتی غذا خوردید، پراکنده شوید و به سخنان [غیرضروری]ننشینید.

این کار، پیامبر را آزار می‌دهد، اما از شما شرم دارد و خدا از حق، شرم ندارد.» اجازه گرفتن براى ورود به خانه دیگران، مخصوص خانه پیامبر اکرم (ص) نیست؛ همان‌گونه که در سوره نور مى‌خوانیم: «لا تَدْخُلُوا بُیُوتاً غَیْرَ بُیُوتِکُمْ حَتَّى تَسْتَأْنِسُوا.»

این آیه بر پرهیز از حضور بدون دعوت، خروج به‌موقع و عدم‌ایجاد مزاحمت برای میزبان، دلالت دارد.

آیات بالا نشان می‌دهند که میهمانی باید برپایه احترام متقابل و پرهیز از مزاحمت باشد که در شب یلدا -با تمرکز بر گردهمایی خانوادگی- می‌تواند فرصتی برای عمل به این اصول، تلقی شود.

آداب میهمانی از دیدگاه روایات

روایات اهل‌بیت (ع) جزئیات بیشتری را در مورد آداب میهمانی ارائه می‌دهند. این روایات بر میهمان‌نوازی، پذیرایی شایسته، اجابت دعوت و پرهیز از تکلف، تأکید می‌کنند.

برخی روایات کلیدی

- رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «أُوصِی الشاهِدَ مِن اُمَّتی والغائبَ أن یُجِیبَ دَعوَه المُسلِمِ ـولَو على خَمسَه أمیالٍ‌ـ فإنّ ذلکَ مِن الدِّینِ: به حاضران و غایبان امت خود سفارش مى‌کنم که دعوت مسلمان را -گرچه از فاصله پنج میل- بپذیرند؛ زیرا این کار جزو دین است.»

این حدیث بر اهمیت اجابت دعوت برای میهمانی تأکیدمی‌کند.

- امام‌صادق (ع) نیز در روایتی می‌فرمایند: «من اشبع مؤمنا وجبت له الجنه: هرکه مؤمنی را سیر کند، بهشت بر او واجب می‌شود.» (الکافی، ج۲، ص۲۰۰) این روایت، ثواب پذیرایی از میهمان را برجسته می‌کند.

- پیامبر اکرم (ص) نیز در روایت دیگری فرمودند: «اذا اراد ا... بقوم خیراً، اهدی الیهم هدیه، قال و ماتلک الهدیه؟ قال: الضیف ینزل برزقه و یرتحل بذنوب اهل‌البیت: هرگاه خداوند بخواهد خیر و خوبی به جمعیتی برساند، هدیه‌ای به‌سوی آنان می‌فرستد... آن هدیه، میهمان است که با روزی خود وارد می‌شود و هنگام رفتن، گناهان آن خانواده را به‌همراه می‌برد.» (بحارالانوار: ۷۵/ ۴۶۰، حدیث ۱۴، باب ۹۳). این حدیث، میهمان را نعمتی الهی می‌داند.

- امام‌صادق (ع) در این زمینه فرمودند: «إذا دَخَلَ علَیکَ أخُوکَ فَاعرِضْ علَیهِ الطَّعامَ، فإن لَم یَأکُلْ فَاعرِضْ علَیهِ الماءَ، فإن لَم یَشرَبْ فاعرِضْ علَیهِ الوَضوءَ: هرگاه برادرت به خانه تو وارد شد، به او غذا تعارف کن؛ اگر نخورد، به او آب تعارف کن. اگر آب ننوشید، وسایل دست‌شستن را برایش ببر.» این روایت بر سادگی و سخاوت در پذیرایی، دلالت دارد.

همچنین، روایات بر پرهیز از به‌کارگیری میهمان در امور خانه، شروع غذا توسط میزبان و خروج میهمان پس از سه روز، تأکید می‌کنند.

ارتباط شب یلدا با آداب میهمانی اسلامی

شب یلدا فرصتی عالی برای عمل به آداب میهمانی اسلامی است؛ زیرا این آیین، برپایه صله‌رحم و گردهمایی خانوادگی بنا شده است. اسلام با این سنت موافق است؛ زیرا زمستان را «بهار مؤمن» می‌داند. امام صادق (ع) فرمودند: «الشِّتَاءُ رَبِیعُ الْمُؤْمِنِ یَطُولُ فِیهِ لَیْلُهُ فَیَسْتَعِینُ بِهِ عَلَى قِیَامِهِ وَ یَقْصُرُ فِیهِ نَهَارُهُ فَیَسْتَعِینُ بِهِ عَلَى صِیَامِه: زمستان بهار مؤمن است؛ شب‌هایش طولانی است و به کمک آن، شب‌زنده‌داری می‌کند و روزهایش کوتاه است و به کمک آن روزه می‌گیرد.»

این روایت، شب‌های طولانی زمستان را فرصتی برای عبادت می‌داند و در این شب‌های طولانی، یکی از عبادات، انجام صله‌رحم است که با شب یلدا همخوانی دارد.