سمیرا شاهیان - «آسمان آبی و زمین پاک حق همه ماست.» این شعاری است که به فرزندانمان آموخته ایم تا مبادا زباله ای را در محیط زندگی شان رها کنند. اما مدتی است گفته می شود حال کمربند جنوبی مشهد خوب نیست؛ همان جایی که چندی قبل، سَمن های محیط زیستی در آنجا، زنجیره های انسانی تشکیل دادند، تا جلو کوه بری را بگیرند، تا معادن غیرمجاز بسته شود، تا بساط ساخت و سازهای مجاز و غیرمجاز تعطیل شود، تا زیستگاه طبیعی مشهد «زنده» بماند و خیلی «تا» های دیگر... . نشانی اش در یکی از ورودی ها، انتهای دلاوران است و محلی که می گویند در آنجا محل امن انباشت نخاله های ساختمانی شده است؛ درست پشت روستای کلاته سرهنگ.
از مدتی قبل شنیده بودیم درمیان سکوت و تعطیلی عملیات عمرانی کمربند جنوبی مشهد، عده ای دم را غنیمت شمرده اند و در خلوت این مسیر، فرصت مناسبی یافته و اقدام به تخلیه نخاله های ساختمانی در این مسیر می کنند؛ فارغ از نابودی محیط زیست و افزایش زاد و ولد پشه سالک و ایجاد هزینه های سربار برای جمع آوری نخاله ها و... .
برای یافتن آنچه شنیده ایم باید مسیر 27کیلومتری کمربند جنوبی را طی کنیم تا به تخلفات یادشده برسیم. این پروژه شهری از انتهای بولوار شهیدبرونسی تا اتوبان باغچه امتداد دارد. از آخرِ بولوار دلاوران، پروژه های ساختمانی متعددی را می بینیم که با کوه ها همسایه یا بهتر بگوییم جایگزین کوه ها شده اند. کار ساخت تعداد زیادی از این پروژه ها تمام شده و سکونت دائم در ارتفاع و دامنه کوه ها آغاز شده است! تعدادی از این برج ها و ساختمان ها هم در مرحله گودبرداری یا اسکلت سازی قرار دارند. رفت و آمد کامیون ها، فعالیت دستگاه های پیکور و آمدوشد خودروهای ده چرخ بیش از هرچیزی توجه تازه واردها را به خودش جلب می کند. اوضاع منطقه خبر از یک دگرگونی در ساختار طبیعت و زیست انسانی دارد.
در مسیر درحال حرکت هستیم تا جواب این پرسش را پیدا کنیم؛ «آیا در کمربند جنوبی مشهد نخاله ساختمانی تخلیه می‌کنند؟» تماشای نازیبایی طبیعت و تخریب آن به هر وسیله ممکن رخداد زیبایی نیست اما به هر ترتیب و با طی کردن چند کیلومتر از مسیر، چشم انداز ذهنی ما تماشای نخاله‌ها فراوان ساختمانی در اراضی کمربند جنوبی مشهد است و مؤاخذه بی واسطه و صریح مسئولانی که غفلت کرده و اجازه می دهند در کمربند جنوبی مشهد نخاله تخلیه شود.
از قبل شنیده بودیم مسئولان مدعی هستند در کمربند جنوبی مشهد نخاله‌های راه‌سازی و نه ساختمانی برای پرکردن معادن غیرمجاز استفاده می‌شود. شاید حضور ما شرایط مناسبی برای به چالش کشیدن این مسئله هم باشد.
مشاهده تردد پرشمار کامیون‌های حمل بار که از حرکت آن‌ها فقط غبارش برای ما مانده و بار داخل کامیون‌ها قابل تشخیص نیست، هنوز چیزی از ابهام ما حل نکرده است. بعد از پیمایش بخشی از جاده خاکی، به مسیری رسیده‌ایم که دقیقا نمی‌دانیم در کجا هستیم اما تا چشم کار می‌کند، آثار تخلیه نخاله کامیون‌ها بی‌شمار است؛ تپه‌های کوچک نخاله که حاصل تخلیه بار کامیون‌ها است. جنس نخاله‌ها از جنس کوه‌های اطراف نیست اما شباهتی به نخاله‌های ساختمانی هم ندارد . در بخشی از مسیر آثار تخلیه بار و سنگ هایی شبیه ضایعات برش کوه و خاک و نخاله می بینیم و عبور می‌کنیم.
از چند نفر از رانندگان می خواهیم درباره بارشان و اینکه از کجا می آیند، گفت‌وگو کنیم اما روی خوش نشان نمی‌دهند.
بعد از مدتی پرسه زدن، انگار بخت با ما یار است و مردی روستایی از اهالی کلاته سرهنگ را می بینیم.
استخر اداره دولتی در دل کوه!
کریم، مردِ میان سالی است که از محیط روستایی با بوی نامطبوع و مناظری که پهلو به پهلوی بی سامانی حاشیه شهرها و حلبی آبادها می زند آمده است. سوار خودرو می شویم و با دنده سنگین، جاده ای خاکی را طی می کنیم. پس از حدود 15دقیقه پیمودن راه، به جایی رسیده ایم که تا چشم کار می کند بار تخلیه شده کامیون‌ها پیش رویمان قرار دارد. سنگ‌های شکسته و خرد شده خاک و نخاله‌هایی که بی‌شباهت به نخاله های گودبرداری نیست.
از این بالا رو به جاده که می کنیم، برج هایی را که در مقابله با چند خانه روستایی قد علم کرده اند، می بینیم. تناقض بی رحمانه ای شکل گرفته است. مرد روستایی، یکی از پروژه ها را نشانه می گیرد و می گوید: کوه مقابل را برای زیباشدن چشم انداز این ساختمان بریده اند!
آقاکریم با انگشت، یکی از ساختمان های روبه رو را نشان می‌دهد و می گوید: آنجا استخر سرپوشیده یکی از ادارات دولتی است. داشتند لابه لای این کوه ها برای خودشان استخر می ساختند که حدود 10سال پیش متوقف شد.
تخلیه نخاله برای پرکردن معادن
آقا کریم برج ها را نشان می‌دهد و تک تکشان را اسم می‌برد. ما را نزدیک دهانه یکی از معادن می برد و شیوه برداشت سنگ هرکاره (سنگ مخصوص پخت دیزی و خورش که روی آتش تَرَک برنمی دارد) را توضیح می‌دهد. می‌گوید: شما با هر مسئولی که صحبت کنید می‌گوید که تخلیه این نخاله ها برای پُرکردن معادن است. درحالی که واقعیت چیز دیگری است و این‌ها یی که اینجا تخلیه می‌کنند، همه نخاله ساختمانی است.
او که همه سال های عمرش را در این منطقه زندگی کرده است و این روزها برای چرای گوسفندانش به ارتفاعات می آید، بهتر از هر کسی، تغییر چهره ارتفاعات را دیده است. او بلندی هایی را نشان می دهد که طبیعی نیست و با تخلیه نخاله بالا آمده است؛ یعنی سطح این نواحی پایین بوده و مشخص است خاک و سنگ ها را به تازگی تخلیه کرده اند.
می گوید: ما که ساکن اینجا هستیم متوجه تغییرات می شویم چون همه این ها خاک دست ریز است و اگر باران شدیدی ببارد، تمام این نخاله ها مثل رانش زمین به سمت پایین سرازیر می شود. کسی چه می داند؛ شاید تکرار حادثه لرستان باشد.
آقاکریم از همان بالا، پروژه ای را نشان می دهد و آن را یک پروژه بیمارستانی معرفی می کند. او می گوید: همه گودبرداری های این ساختمان را اینجا (با دست به محل تخلیه اشاره می کند) تخلیه کردند. گودبرداری این ساختمان آن قدر عمیق است که به آب چشمه رسیده اند و حدود 2سال است که از این محل آب تخلیه می کنند.
از این نمونه ها زیاد است و نخاله های فراوانی را می بینیم که تراکم رهاسازی اش در برخی مسیرها بیشتر و در برخی مسیرها کمتر است. حرف های آقاکریم هم از جنس دردمندی و دغدغه است. اما با وجود گلایه‌های او، هنوز هم از نخاله های ساختمانی خبری نیست. بنابراین به راهمان ادامه می دهیم. در مسیر به چند معدن سنگ می رسیم، البته بهتر است بگوییم معادن سابق، چون حجم بسیاری زیادی از این معادن با خاک و سنگ های ریز و درشت پر شده است؛ حکمی که دیر هنگام صادر شد اما بالاخره صادر شد و به دستور دستگاه قضا معادن غیر مجاز در حال اعاده به وضع سابق است، با این حال کاملا مشخص است که پر کردن برخی از این معادن خیلی مناسب و مطلوب انجام نشده است.
پیمایش ما در تمام مسیر کمربند جنوبی به اتمام رسیده است. تماشای کوه هایی که بریده و به جایش برج ساخته اند، به قول امروزی ها حال خوب کن نیست اما در مقابل تماشای معادنی که دیگر به تاراج برده نمی‌شود ، حس خوبی می اندازد زیر پوستمان!
نخاله نیست، معادن پر می شود
دوباره به پیش فرض اول مراجعه می کنیم، شاید جایی از چشم ما افتاده باشد و نیاز باشد متولیان را هم به پرسش بگیریم. برای همین به سراغ معاون خدمات و محیط زیست شهری شهرداری مشهد می رویم. در ابتدا مشاهدات میدانی را شرح می دهیم و اظهارات شاهدان محلی روستای کلاته سرهنگ را نقل می کنیم که به ما اعلام کرده اند روزانه حدود 100 دستگاه خودروی ده چرخ اقدام به تخلیه نخاله های ساختمانی در ارتفاعات می کنند و در ادامه از این مقام مسئول شهرداری همان پرسش اول را جویا می شویم: «آیا در کمربند جنوبی مشهد نخاله ساختمانی تخلیه می کنند؟»
درمقابل، مهدی یعقوبی با رد این موضوع می گوید: مواد تخلیه شده به هیچ عنوان نخاله های ساختمانی نیست و در آنجا براساس مجوز حمل خاک، اقدام به پُرکردن معادنی می شود که در گذشته از آن بهره برداری می‌شده است؛ بنابراین تخلیه ها برای برگشت به وضع سابق و با دستور قضایی انجام می شود.
تمام نخاله‌های تخلیه شده برای پرکردن معادن غیرمجاز نیست و بخش‌هایی از آن روی ارتفاعاتی تخلیه شده که معلوم است هیچ خط و ربطی با معدن ندارد اما یعقوبی می‌گوید: تخلیه های انجام شده در آینده هزینه ای برای شهرداری به بار نخواهد آورد و پس از پُر کردن معادن سنگ، به کاشت درخت در منطقه اقدام خواهد شد. وی اضافه می کند: همه خودروهای عبوری از آن مسیر که اقدام به تخلیه خاک می کنند، با همکاری نیروهای نظارتی بسیج و پلیس ساختمان شهرداری مشهد کنترل می شود و تخلیه غیرمجازی در منطقه انجام نمی‌گیرد.
طرح را در دستور کار پایش محیط زیست قرار می دهیم
درمقابل دبیر کارگروه پسماند اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی با اشاره به قانون مدیریت پسماند، مصوب سال83 مجلس شورای اسلامی می گوید: در ماده2 این قانون، انواع پسماند توضیح داده شده و نخاله های ساختمانی به لحاظ ماهیت جزو پسماندهای عادی تقسیم بندی شده است. همچنین در ماده7 همین قانون با عنوان مدیریت اجرایی، کارهایی که برای مدیریت پسماند از ابتدا تا انتها باید اجرا شود، در شهرها و حریم آن به عهده شهرداری ها و در روستاها و حریم روستاها بر عهده دهیاری ها و خارج از آن نیز برعهده بخشداری ها گذاشته شده است.مهدی نوروززاده ضمن اشاره به این نکته که محیط زیست ناظر عالی بر این موضوع است، این گونه توضیح می دهد: وظیفه اصلی مدیریت پسماندهای ساختمانی در هر ساخت وسازی با مدیر پروژه است، اما شهرداری برای کسانی که به هر دلیلی امکان انتقال ضایعات ساختمانی به محل انباشت اصلی را ندارند، در ازای دریافت هزینه، خودرو اعزام می کند. اما اگر غفلتی انجام شود و شهرداری نظارت نکند، ما ورود پیدا خواهیم کرد. نوروززاده ضمن تشکر از اطلاع رسانی این مسئله بیان می کند: همکاران پایش هنوز چنین موضوعی را با شرحی که شما اعلام کردید به ما منتقل نکرده اند. مسئله را با همکاران پایش برای بررسی بیشتر مطرح خواهم کرد، اما در واقع سلسله مراتبی در حوزه پسماند وجود دارد و ما در محیط زیست ناظر عالی هستیم.
تخلیه پسماندها به درخواست اداره کمربند سبز
پس از دریافت پاسخ از معاونت خدمات شهری شهرداری و اداره محیط زیست، با مسئولی دیگر تماس می گیریم. این بار از مدیر اجرایی سازمان مَپ که متولی مدیریت پسماندها در مشهد است، می پرسیم: شما تخلیه نخاله های ساختمانی در ارتفاعات را تأیید می کنید؟ او بیان می کند: خیر، تخلیه های انجام شده بر اساس درخواست همکاران در اداره کمربند جنوبی و کمربند سبز انجام شده است. بنا به درخواستی که از این دو اداره برای ما ارسال شده است و اعلام کرده اند باید معادنی که در گذشته از آن ها برداشت سنگ انجام شده است، پُر شود، بر اساس دستور مقام قضایی اقدام به این کار کرده ایم. ضمن اینکه مصالح تخلیه شده مربوط به خودِ پروژه است و به لحاظ بُعد مسافت هیچ گونه تخلیه خاک و نخاله از دیگر قسمت های شهر اتفاق نیفتاده است.سؤالی که مطرح می شود، این است که در محدوده هایی به جز دهانه معادن تخلیه پسماند انجام شده است و تعداد خودروهای سنگین عبوری بیش از آن است که فقط مصالح پروژه های اطراف را منتقل کنند. در پاسخ به این سؤال، عباس حسن زاده بیان می کند: رئیس اداره سامان دهی ضایعات ساختمانی از محدوده مد نظر شما بازدید کرده است و درجریان جزئیات بیشتر قرار دارد.
پیش از تماس با مسئول بعدی، از مدیر اجرایی سازمان مَپ درباره پروژه بیمارستانی که کریم آقا درباره تخلیه نخاله حاصل از گودبرداری اش در ارتفاعات گفته بود، می پرسیم و این مقام مسئول می گوید: از این مسئله آگاه نیستم. افرادی هستند که در آن منطقه منافعی دارند و برای حفظ آن منافع، گزارش های کذب ارائه می کنند.
وی می افزاید: راننده یک کامیون ماشینش را زیر فشار قرار نمی دهد تا از سربالایی ارتفاعات بالا برود و بارش را تخلیه کند.
او توضیح می دهد: بخشی که مربوط به کمربند جنوبی است، پایین راه و درمدیریت معاونت فنی و عمران شهرداری مشهد است و قسمتی که مربوط به کمربند سبز است، توسط خدمات شهری مدیریت می شود؛ بنابراین اگر نخاله ای تخلیه می شود، زیر نظر این مدیریت هاست.
همه اقدامات با کمربند سبز منطبق است
به توصیه مسئول قبلی و برای کسب اطلاعات بیشتر با رئیس اداره سامان دهی ضایعات ساختمانی سازمان مَپ، تماس می گیریم. محمدحسن شوشتری نیز در آغاز گفت وگو، تخلیه نخاله های ساختمانی در ارتفاعات جنوبی را تکذیب می کند.به او توضیح می دهیم زمین های هموار پشت روستای کلاته سرهنگ تبدیل به کوه شده و جنس دست ریزها با جنس کوه کاملا متفاوت است و او می گوید: بله اما نخاله نیست؛ مصالح جاده کمربند جنوبی و کوه هایی است که تراشیده اند و در آنجا تخلیه شده است.شوشتری می افزاید: در یک قسمت با مدیریت اداره کمربند سبز، معادن سنگ را پُر می کنند.او گریزی به گذشته و ادعای مالکیت برخی از اهالی آنجا می زند و می گوید: 3،2سال پیش که ارزش زمین ها زیاد شد، یک نفر در انتهای دلاوران، اقدام به تخلیه خاک و کاشت درخت کرده و مدعی شده بود زمین ها متعلق به اوست. همان زمان این موضوع را به دادسرا ارجاع دادیم و اداره منابع طبیعی نیز ورود پیدا کرد و آن فرد که شخصیت حقیقی و از اهالی انتهای دلاوران بود، محکوم شد.
از او می پرسیم: درست است که مطابق درخواست مدیریت های ذکرشده اقدام به پُر کردن معادن می کنید اما مگر جنس خاک برداری های جاده و کوه، نباید با منابع طبیعی سنخیت داشته باشد؟ و او اظهار می کند: بله، همه این موارد زیرنظر اداره کمربند سبز است و آن ها اعلام کرده اند پیمانکاری که مشغول گودبرداری است، جنس مصالح منتقل شده اش با جنس خاک منطقه مشابه است. همچنین مواد تخلیه شده از پروژه های ساختمانی منطقه9، سنگلاخی و از همان جنس ارتفاعات است.شوشتری اظهار می کند که چند بار برای بازدید به این محل آمده و آخرین بازدیدش حدود 3ماه پیش بوده است. او می افزاید: چون دهانه معادنی که تعطیل و رها شده اند، پاتوق معتادان شده است، اقدام به پُر کردن آن ها کرده اند و قرار است در آنجا درخت کاشته شود.رئیس اداره سامان دهی ضایعات ساختمانی در پایان یادآور می شود: کنترل و نظارت و تخلیه مواد با اداره کمربند سبز صورت می گیرد و آن ها از ما می خواهند با توجه به اینکه جنس گودبرداری های انجام شده، متناسب با ارتفاعات است، آن مصالح را برای تخلیه به آنجا هدایت کنیم. همه اقدامات، مطابق دستور کار آن ها انجام می شود و در غیر این صورت نخاله های ساختمانی مشهد در کارخانه کمپوست در 5کیلومتری جاده قدیم نیشابور تخلیه می شود.