علیرضا وفایی نیا | شهرآرانیوز - از زمانی که سایه ویروس کرونا بر سر دنیا افتاد و زندگی همه ما را دچار تغییر کرد، دو سال می‌گذرد. از همان هفته‌های ابتدایی ورود کووید ۱۹ به کشورمان تا امروز، یکی از گلوگاه‌های حساس برای مقابله با آن، کیت‌های تشخیص ویروس است؛ کیت‌هایی که در دوران اوج این بیماری در دنیا کمیاب بود و تأمین نیاز نظام سلامت کشورمان به این محصول را دچار چالش کرده بود. به همین دلیل متخصصان کشورمان به‌سرعت وارد عمل شدند و دست به تولید این کیت‌های تشخیص زدند تا فرایند شکار این ویروس منحوس با سرعت بیشتری دنبال شود.
شرکت دانش‌بنیان «سیم‌بای‌لب» یکی از سه مجموعه فعال در زمینه تولید این کیت‌های تشخیصی است؛ شرکتی مشهدی که امروز توانسته است با همه مشکلات موجود، بخشی از نیاز ایران به این محصول راهبردی را تأمین کند. در گفت‌وگویی با مجید مجرد، بنیان‌گذار این شرکت دانش‌بنیان، از تجربه دو سال گذشته و مشکلات مختلفی که تا امروز هم با آن‌ها روبه‌رو هستند، صحبت کردیم.
در پایان سال ۱۳۹۸ که کشور ما هم مثل دیگر کشور‌های دنیا دچار همه گیری کرونا شد، با توجه به اینکه کیت استخراج ژنوم ویروسی تولید می‌کردیم که قابلیت تشخیص ویروس کرونا را داشت، تصمیم گرفتیم با توجه به نیاز کشور، به طور جدی‌تر به تولید این محصول اقدام کنیم و قسمتی از نیاز کشور به این محصول را تأمین کنیم. با تلاش‌ها در این مدت، امروز به نقطه‌ای رسیده ایم که کشور از واردات نمونه‌های خارجی این کیت‌ها بی نیاز شده است و با توجه به قیمت تمام شده بسیار کمتر نمونه‌های بومی، از نظر اقتصادی هم واردکردن کیت‌های خارجی توجیهی ندارد. از نظر کیفی هم نمونه‌های بومی تولیدشده با کیت‌های تولیدی اروپا و آمریکا تفاوتی ندارد.
به گفته مجرد، دانش تولید این کیت‌ها به طور کامل بومی شده است و درعمل از پایین‌ترین سطح تولید مواد اولیه شیمیایی لازم برای این محصول تا فرایند ساخت آن بر پایه دانش و توان فنی متخصصان کشورمان انجام می‌شود: کیت‌های تولیدی ما تخصیص ژنوم‌ها را انجام می‌دهند و پس از آن وجود نمونه ویروس در نمونه تخصیص شده بررسی می‌شود. خوشبختانه امروز کیت‌های تولیدی بومی می‌توانند همه واریانت‌های این ویروس، ازجمله دلتا و امیکرون را شناسایی کنند.
درواقع از نظر فناوری، کیت‌های تولیدی داخل کشور با دانش روز دنیا همگام هستند و می‌توانند به طور کامل نیاز‌های حوزه پزشکی برای مقابله با کرونا را پوشش دهند. کیت تولیدی شرکت ما در بخش استخراج ژنوم عمل می‌کند و می‌تواند همه نمونه‌های کووید، سارس یا حتی ویروس آنفلوانزا را بررسی کند. تا امروز در کنار ما دو شرکت تولیدکننده دیگر هم در کشورمان در حال تولید این کیت‌های تشخیصی هستند و امروز بیش از ۹۰ درصد نیاز حوزه سلامت را تأمین می‌کنیم.
یکی از مزیت‌های درخور توجه در تولید محصولات فناورانه، قیمت تمام شده بسیار مناسب‌تر آن‌ها نسبت به محصولات وارداتی است؛ موضوعی که به گفته بنیان گذار این شرکت دانش بنیان، در حوزه کیت‌های تشخیص کرونا هم مطرح است: دو سال پیش و در ابتدای شیوع کرونا، ظرفیت تولید داخلی این کیت‌ها زیاد نبود و از نظر فرهنگی هم تمایل به محصول خارجی بیشتر بود.
همین موضوع باعث شد که در بازه‌ای زمانی، قیمت یک کیت ۱۰۰ تستی تولید خارج به ۴۳ میلیون تومان هم برسد، درحالی که در همان زمان قیمت نمونه داخلی همان کیت‌ها نزدیک ۲ میلیون و ۶۰۰ هزار تومان بود. به جز مسئله قیمت، به دلیل همه گیری کرونا، خیلی از کشور‌ها کیت‌های تولیدی شان را برای نیاز خودشان مصرف می‌کردند و ظرفیت تولید شرکت‌های جهانی در این زمینه آن قدر زیاد نبود که حتی با قیمت بیشتر هم بتوانیم به راحتی این محصول را وارد کنیم. حتی شرکت معتبری مانند کیاژن در آن بازه زمانی همه محصولاتش را از نمایندگی هایش در کشور‌های مختلف دنیا جمع کرد تا بتواند نیاز داخلی کشور خودش، یعنی آلمان را تأمین کند.
اما در دو سال گذشته و با رقابت سالمی که بین مجموعه‌های تولیدکننده کیت‌های تشخیصی در کشورمان اتفاق افتاد، کیفیت کیت‌های تشخیصی تولید شرکت ما با نمونه‌های خارجی رقابت می‌کند. از نظر قیمت هم در دو سال گذشته و درحالی که شاهد تورم در بسیاری بخش‌های کشور بودیم، نه فقط کیت‌های تولید داخل افزایش قیمتی نداشتند، بلکه امروز در بازار تجهیزات پزشکی قیمت این محصول‌ها به نسبت دو سال پیش تقریبا نصف شده است. در ابتدای تولید، کیت‌های داخل کشور قیمتی نزدیک به ۲ میلیون و ۶۰۰ هزار تومان داشتند، اما امروز قیمت آن‌ها در حدود یک میلیون تومان است.
زمانی که سخن از تأمین یکی از نیاز‌های اساسی کشور برای مقابله با کرونا توسط شرکتی دانش بنیان می‌شود، بیراه نیست اگر انتظار داشته باشیم که همه توان وزارت بهداشت و مجموعه‌های دولتی برای حمایت از این فناوران بسیج شود، اما چیزی که در گفتگو با مدیر این شرکت دانش بنیان مطرح می‌شود، به طور کامل عکس این انتظار است: هم ما و هم دیگر مجموعه‌های فعال در این حوزه به دنبال افزایش توان تولید و به دنبال آن صادرات محصولاتمان به دیگر کشور‌ها هستیم. اما در این زمینه با چالش‌های فراوانی از طرف دولت و به طور خاص وزارت بهداشت روبه رو هستیم.
همین امروز ظرفیت تولیدی در خیلی زمینه‌ها به قدری بالاست که شرکت‌ها می‌توانند علاوه بر تأمین نیاز داخل کشور، به دنبال صادرات هم باشند، اما نهاد‌های تصمیم گیر بدون توجه به ظرفیت تولید کشور و مشورت با افراد متخصص که از وضعیت موجود اطلاع کافی دارند، تصمیم به ایجاد ممنوعیت صادرات می‌گیرند. در کنار این مسئله، با وجود اینکه امسال از طرف رهبر معظم انقلاب به عنوان «سال تولید، پشتیبانی ها، مانع زدایی ها» نام گذاری شده است، هیچ برنامه قانونی و عملکردی در حوزه توسعه صادرات محصولات ما وجود ندارد و از طرف مسئولان هیچ احساس مسئولیتی هم در این زمینه نیست.
به عنوان مثال مرجع بررسی و کنترل کیفی کیت‌های تشخیصی تولید شرکت ما، اداره تجهیزات وزارت بهداشت است، اما این اداره در زمینه پاسخگویی به شدت ضعیف است و ما ناچاریم که برای هر کاری به صورت حضوری به این اداره مراجعه کنیم. امروز ما برای صادرات یک دفتر در کشور عراق تأسیس کرده ایم. هر روز پرواز‌هایی از مشهد به نجف داریم، اما انتقال یک بسته از محصولاتمان به این کشور در حدود یک ماه زمان برد.
درواقع برخلاف سیاست‌های کلی مدنظر رهبر معظم انقلاب که بر پشتیبانی از تولیدکنندگان داخلی تأکید دارند، در بدنه اجرایی کشور آن چنان که باید در این زمینه اقدامی انجام نمی‌شود. امروز ما برای ورود به بازار بین المللی نیازمند به مجوز IPD (International Patient Department) از وزارت بهداشت هستیم، اما فرایند‌های گرفتن این مجوز در وزارت بهداشت روندی پیچیده و نامشخص دارد و پاسخگویی مناسبی برای آن وجود ندارد.
به گفته مجرد، در کنار ساختار ناکارآمد نهاد‌های دولتی، خوشبختانه مجموعه‌هایی هم هستند که حمایت‌های مناسبی از مجموعه‌های دانش بنیان انجام می‌دهند: یکی از این مجموعه‌ها شرکت صنایع پیشرفته رضوی است که در آن گروهی دور هم جمع شده اند که دغدغه شان انجام حمایت‌های کاربردی از اکوسیستم دانش بنیان است.
معاونت توسعه فناوری وزارت بهداشت و ستاد نانو هم از دیگر مجموعه‌های آکادمیکی هستند که در سال‌های گذشته حمایت‌هایی از ما انجام داده اند. با وجود همه این حمایت ها، تا زمانی که سیاست گذاران و تصمیم گیران ما در دولت مسیر‌های قانونی حمایت از تولیدکنندگان را مشخص نکنند، با مشکل برای توسعه روبه رو خواهیم بود. به عنوان مثال شرکت ما آخرین در مناقصه تأمین کیت‌های تشخیصی استخراج ژنوم ویروس کووید وزارت بهداشت برنده شد و به همین منظور باید ۳۰ هزار کیت را به وزارت بهداشت تحویل دهیم تا از مسیر آن‌ها به بازار عرضه شود. پیش از این اتفاق، باید وزارت بهداشت فرایند کنترل کیفی را انجام دهد.
امروز ۲ ماه از زمان تحویل محصولاتمان می‌گذرد، اما همین فرایند کنترل کیفی که در وضعیت کرونایی کشور باید به سرعت انجام شود، هنوز انجام نشده است. در وضعیتی که احتمال شیوع سویه امیکرون در کشور وجود دارد و نظام سلامت کشور به کیت‌های تشخیص نیاز دارد، عملکرد اداره کل تجهیزات پزشکی وزارت بهداشت هم حوزه سلامت را با کمبود محصول روبه رو می‌کند و هم شرکت‌های دانش بنیان مانند ما را دچار مشکل خواهد کرد. (تماس‌های روزنامه شهرآرا با اداره کل تجهیزات پزشکی وزارت بهداشت برای پیگیری این موضوع بدون پاسخ ماند.)
یکی از ویژگی‌های شرکت‌های موفق فناور و دانش بنیان، نگاه آینده نگرانه و برنامه ریزی آن‌ها برای توسعه است؛ موضوعی که مدیر این شرکت دانش بنیان مشهدی هم به آن اشاره می‌کند و می‌گوید با وجود همه مشکلاتی که در مسیر وجود دارد، باز هم ناامید نیستند و در حال برنامه ریزی برای توسعه فعالیت هایشان هستند: امروز هنوز هم در بخش‌های مختلف نظام سلامت در حال واردکردن اقلامی هستیم که در کشور توان فنی تولید و تأمین آن‌ها وجود دارد. از طرفی در دوران کرونا محصولاتی را ساخته ایم و به فناوری‌هایی رسیده ایم که می‌توان از آن‌ها در حوزه‌های دیگری هم استفاده کرد و تجهیزات پزشکی را ساخت که امروز برای واردات آن‌ها میلیون‌ها دلار در حال خارج شدن از کشور است.
به همین دلیل برنامه تحقیق و توسعه کاملی را تدوین کرده ایم و قصد داریم در دو سال آینده کیت‌های تشخیص مولکولی و ژنتیکی را تولید کنیم که در زمینه‌های مختلف نظام سلامت کشورمان استفاده می‌شود و امروز در حال واردشدن از خارج کشور است. در کنار این موضوع، صادرات هم از دیگر اهداف مهم ماست. درواقع کشور ما از نظر دانش فنی توان صادرات محصولات‌های تک را دارد که به نسبت خیلی از محصولات صادراتی کنونی از ارزش افزوده بیشتری برخوردارند.
مجرد برای افراد علاقه‌مند به حضور و فعالیت در اکوسیستم دانش بنیان کشور هم توصیه‌هایی دارد و در این زمینه می‌گوید: کارآفرینی در کشور ما چالش‌های خاص خود را دارد و افرادی که می‌خواهند وارد این حوزه شوند، باید صبر زیادی دربرابر مشکلات مختلف داشته باشند. برای موفقیت باید در ابتدا هدفشان را مشخص کنند. افرادی که وارد حوزه کارآفرینی دانش بنیان می‌شوند، می‌خواهند به توسعه کشور و برطرف کردن نیاز‌های مردم کمک کنند و در این مسیر، تحمل هر چالش و مشکلی ارزشمند است. در کنار این موضوع، استفاده از تجربه‌های افرادی که در فضای کارآفرینی فعالیت می‌کنند، می‌تواند کمک بزرگی به علاقه‌مندان حضور در اکوسیستم دانش بنیان باشد.