زهرا شریعتی | شهرآرانیوز؛ ابتدا بیشتر شب‌ها دیده می‌شدند، ولی حالا هر ساعت از روز و شب. شاید در نگاه اول دلمان برایشان بسوزد و به نظر برسد در پی مشکلات معیشتی به این کار روی آورده‌اند، اما دقیق‌تر که می‌شویم به نکات جالبی می‌رسیم از چرایی‌شان برای انجام این کار گرفته تا پیامدها، آسیب‌ها و خطراتی که آن‌ها و جامعه را تهدید می‌کند. گزارش حاضر در این راستا به گفتگو با صاحب‌نظران، اهالی محله و مدیران مربوط پرداخته است.
محله وحید یکی از مناطقی است که بسیار درگیر معضل زباله گردی و تبعاتش شده، اما مواجهه فعالانه با آن داشته است؛ آسیه نعمتی، عضو شورای اجتماعی محله وحید که بیش از دو دهه ساکن این محله است، در این باره می‌گوید: «حدود سه سال قبل شاهد تشدید معضل زباله گردی در محله بودیم که با ایجاد مشکلات متعدد، نارضایتی اهالی را در پی داشت.
آن موقع، به محض اینکه زباله‌ها را دم در منزل می‌گذاشتیم، زباله‌گرد‌ها نایلون را پاره می‌کردند، زباله‌ها را در خیابان پخش می‌کردند و موادی را که قابل بازیافت و فروش بود برمی‌داشتند. خودم چندبار از آن‌ها علت این کار را پرسیدم. بعضی از کارشان شرمنده می‌شدند و بعضی دیگر جسورانه دفاع می‌کردند و حتی پرخاش و فحاشی داشتند. از طرفی متقاعد و ملزم کردن مردم برای اینکه فقط هنگام حضور ماشین جمع‌آوری زباله، زباله‌ها را جلوی منزل بگذارند، امری دشوار و ناممکن بود؛ هر کس برای انجام این کار مانعی داشت.»
این فعال اجتماعی که بیش از دوسال درباره زباله‌گرد‌ها تحقیق کرده، معتقد است درصد بالایی از آن‌ها درآمدشان را برای خرید موادمخدر هزینه می‌کنند نه گذران زندگی. او حاصل تحقیقات میدانی‌اش از علل جذابیت زباله‌گردی برای افراد و تبعات این‌کار را این‌گونه شرح می‌دهد: «با اینکه اخیرا به‌دلیل افزایش قیمت مواد بازیافتی، زباله‌گردی درآمد خوبی پیدا کرده است و هیچ محدودیت، ممنوعیت، نظارت یا مکان و زمان و شرط خاصی ندارد و این یکی از عواملی است که افراد را برای انجام این کار وسوسه می‌کند؛ چنانکه چند مورد در محله شاهد بوده‌ایم؛ افرادی که شاغل بوده‌اند، شغل آبرومندانه‌شان را رها کرده‌اند و سراغ زباله‌گردی رفته‌اند.
زباله‌گرد‌ها کاملا آزاد هستند و به‌راحتی و جسورانه با هر ظاهر آلوده و ژولیده‌ای در خیابان‌ها راه می‌روند که در مواردی باعث ترس بچه‌ها شده اند و از آن بدتر اینکه گا‌ها متوجه می‌شویم فلان زباله‌گرد، پدر یا همسر فلان خانواده در محله است و همسر و فرزندانش بی‌آبرو و شرمسار می‌شوند. در واقع زباله‌گردی و سبک زندگی خاصش وجهه اجتماعی افراد را زیر سؤال می‌برد و آن‌ها را به افرادی بی‌ارزش تبدیل می‌کند که نه تنها برای خود و اطرافیان فایده‌ای ندارند بلکه آسیب هم دارند و هر دزدی یا مفسده‌ای در وهله نخست، به آن‌ها نسبت داده می‌شود. از سوی دیگر افزایش زباله‌گرد‌ها باعث رونق کار خرده‌فروشان مواد مخدر در محله می‌شود، چون می‌دانند جایی که زباله‌گردی زیاد است، پول هست و افراد دنبال مواد هستند؛ از‌این‌رو روز‌به‌روز تعداد معتادان در محله بیشتر می‌شود.»
نعمتی پس از اشراف به آسیب‌های ناشی از زباله‌گردی برای محله و نارضایتی ساکنان، استشهاد محلی علیه این کار جمع‌آوری کرده و با پیگیری‌های خود از طریق کلانتری، شهرداری، ستاد مبارزه با مواد مخدر و... موفق به شناسایی و جمع‌آوری دو خانه بازیافت در محله‌ای که کانون تجمع زباله‌گرد‌ها بوده است می‌شود.
او در‌عین‌حال به این حد بسنده نمی‌کند و برای حل ریشه‌ای معضل زباله‌گردی همچنان به دنبال راهکار است تا اینکه به مقصود دست می‌یابد: «دوست داشتم به‌گونه‌ای فرهنگ‌سازی کنیم که مردم از خانه‌های خود تفکیک زباله را انجام دهند، اما مشکل این بود که ماشین جمع‌آوری بازیافت شهرداری فقط یک بار در هفته مراجعه می‌کرد و طی این مدت نگهداری بازیافتی‌ها در خانه برای مردم دشوار بود.
هر چه فکر می‌کردم به جایی نمی‌رسیدم تا اینکه شنیدم شرکتی در مشهد به نام «آنلاین بازیافت اکو» وجود دارد که برای اولین‌بار در ایران، به صورت برخط و به‌روز بازیافت‌ها را جمع‌آوری می‌کند و این دقیقا همان چیزی بود که برای رفع معضل زباله‌گردی دنبالش بودم. به سرعت با شرکت ارتباط گرفتم و نرم‌افزار اکو را نصب کردم و ابتدا خودم به عنوان فردی که می‌خواهد بازیافت را تحویل دهد، سه بار بازیافت‌هایم را تحویل دادم و دیدم که با ماشین و لباس و آرم مخصوص و کاملا منظم کار می‌کنند؛ حتی برای دریافت مقدار کم بازیافت هم مراجعه می‌کنند، مواد را وزن و شماره شبا دریافت می‌کنند و روز بعد مبلغ بازیافت‌را به حسابم می‌ریزند.
بعد از اینکه از نحوه کار این شرکت مطمئن شدم، در جلسه با اعضای شورای اجتماعی محله آن را معرفی کردم که استقبال شد و پس از دیدار و گفتگو با مدیرعامل شرکت «آنلاین بازیافت»، معرفی این شرکت به مردم برای دریافت بازیافت‌ها مصوب شد. هم در سطح محله بنر زدیم و هم خانه‌به‌خانه و حتی در مدارس (که قبلا در زمینه دریافت بازیافت منازل فعال بودند) اطلاع‌رسانی کردیم. همچنین برخی از سرپرستان خانواده که بیکار بودند یا اعتیادشان را ترک کرده بودند برای اشتغال به سیستم «آنلاین بازیافت» معرفی و شاغل شدند. حالا هم از طریق ارتباط با شورای اجتماعی سایر محلات، پیگیر هستم تا جمع‌آوری بازیافت محلات دیگر هم از این طریق انجام شود تا دیگر شاهد پدیده‌ای به نام زباله‌گردی در شهر نباشیم.»
رضایت بالای خانم نعمتی و اعضای شورای شهر محله وحید از عملکرد شرکت «آنلاین بازیافت» به عنوان الگویی موفق در کنترل زباله‌گردی سبب شد سراغ حسن‌زاده، مدیرعامل این شرکت و سازمان پسماند مشهد، برویم و بیشتر با جزئیات این طرح آشنا شویم.
حسن زاده، در کنار سختی معیشت، افزایش ارزش ریالی پسماند‌های بازیافتی را عامل گسترش فرهنگ زباله‌گردی می‌داند و می‌گوید: «تا زمانی که زباله بازیافتی داخل زباله‌های‌تر باشد و مردم تفکیک از مبدأ را جدی نگیرند و زباله تفکیک شده خود را هم از مجرا‌های مناسب به کارخانه‌های بازیافت نرسانند، همچنان شاهد رشد و تداوم زباله‌گردی خواهیم بود. به‌همین‌دلیل با اجرای طرح برخط تفکیک از مبدأ، دسترسی مردم برای تحویل مواد بازیافتی را تسهیل می‌کنیم تا در هر زمان و مکانی به ازای شارژ حسابشان و دریافت خدمات یا دریافت نقدی، بتوانند زباله‌های بازیافتی خود را تحویل دهند و مجبور به نگهداری طولانی مدت آن‌ها یا رها کردنشان در خیابان نشوند.
بدین منظور کاربران ابتدا نرم‌افزار «اکو» را از سایت ecobin.ir یا کافه بازار دانلود و نصب، سپس مکان و زمان تحویل بازیافت‌ها را مشخص و همکاران شرکت در همان موعد به منزلشان مراجعه می‌کنند و متناسب با وزن بازیافت‌ها، اعتبار کاربر را شارژ می‌کنند (برای خرید شارژ تلفن همراه، اینترنت، پرداخت قبض یا امور خیریه). در صورت تمایل نداشتن فرد برای استفاده از خدمات نیز مبلغ مذکور به‌صورت نقدی به شماره شبای بانکی وی واریز می‌شود.
این طرح افزون بر تسهیل تحویل زباله‌های بازیافتی برای مردم، تهدیدات سلامت عمومی را نیز کاهش می‌دهد؛ زیرا برای زباله‌گرد‌ها اهمیتی ندارد زباله‌هایی که جمع می‌کنند، کجا و برای تولید چه محصولاتی استفاده می‌شود، درحالی‌که در سیستم اکو، همه چرخه عمر بازیافت تا تحویل به صنایع مجاز، توسط دستگاه‌های نظارتی، رصد و از تولیدات غیرمجاز از بازیافت‌ها جلوگیری می‌شود.»
به گفته مدیرعامل شرکت پسماند مشهد، هرچند طرح «بازیافت آنلاین» به عنوان اولین طرح اجرایی در این زمینه نقایص و چالش‌هایی دارد.
طی کمتر از دو سال اجرا، دستاورد‌های شایان‌توجهی داشته است و با اختلاف از سیستم‌های مشابه، در تراز اول کشور قرار دارد. به عنوان نمونه، در اکو به ازای هر یک تن زباله بازیافتی که مردم روزانه تحویل می‌دهند، برای ۱۰ نفر شغل پایدار ایجاد می‌شود؛ یعنی اگر تفکیک از مبدأ به درستی انجام شود، نه تنها شاهد معضلاتی همچون زباله‌گردی نخواهیم بود، بلکه زمینه اشتغال سالم و پایدار نیز ایجاد می‌شود؛ بنابراین با اجرای این طرح، زباله‌گرد‌هایی که معتاد نیستند و دنبال تأمین معاش خودند نه تنها بیکار نمی‌شوند بلکه با شأن اجتماعی بهتر شاغل می‌مانند.