آمنه مستقیمی | شهرآرانیوز - عقبه تاریخی پیاده روی و زیارت اربعین و پرسش از مذهبی یا سیاسی بودن این تجمع عظیم انسانی، موضوعی است که در گفتگو با حجت الاسلام والمسلمین قاسم خانجانی، استاد تاریخ اسلام و عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه به بحث و بررسی گذاشته شده است و در ادامه مشروح آن مرور می‌شود:
در پاسخ به این پرسش باید دو سه موضوع روشن شود، آنگاه تا حدودی تاریخچه زیارت و پیاده روی اربعین نیز مشخص می‌شود؛ نخست اصل زیارت امام حسین (ع) که چه در اربعین چه جز آن اهمیت بسیار دارد تا جایی که برخی از ائمه (ع) همچون امام هادی (ع) به شیعیان سفارش می‌کردند در سفر به کربلا برای حاجتشان دعا کنند، یعنی حتی امام معصوم (ع) برای برآورده شدن حوائج خود به دعا در کربلای معلی سفارش کرده اند که اهمیت این زیارت را می‌رساند.
دوم درباره زیارت کربلا با پای پیاده است، در کتب و منابع حدیثی تعبیر «ماشیاً» یعنی با پای پیاده تأکید و به ثواب‌های پُرشمار آن تصریح شده است، روایات در این باره مفصل است و نشان می‌دهد اصل زیارت حضرت اباعبدا... (ع) با پای پیاده فضیلت و ثواب مضاعفی دارد؛ و سوم آنکه در روایت از امام عسکری (ع) زیارت اربعین از نشانه‌های مؤمن برشمرده شده است، این‌ها در کنار هم یعنی زیارت اربعین فضیلت بسیار دارد و اگر این فضیلت و ثواب با این میزان از اهمیت و اهتمام با پای پیاده انجام شود، فضیلتی دوچندان می‌یابد. با این تفاصیل، پیاده روی برای زیارت اربعین پدیده دینی ممتاز است و دیگر بحث دوران عثمانی و عهد قاجار و ادوار پیش از آن در این باره مهم نیست؛ چون امر دینی بافضیلت و پسندیده‌ای است که اختصاص به زمانی خاص ندارد و در زمان ائمه (ع) نیز انجام می‌شده است.
جابربن عبدا... انصاری با فاصله بسیار کمی به زیارت حضرت سیدالشهدا (ع) می‌رود؛ یعنی حدود یک ماه بعد از واقعه عاشورا، با اینکه آن زمان هم مَرکب وجود داشته است، اما او حداقل از فرات تا حرم امام حسین (ع) را پیاده طی می‌کند.
اگر بخواهیم بدانیم در تاریخ جایی نگاشته شده که زیارت اربعین از فلان نقطه زمانی آغاز شده یا خیر؟ حداقل من جایی نیافته ام؛ اما اینکه بگوییم به دوره عثمانی بازمی گردد هم دلیل متقن ندارد؛ چون در زمان متوکل عباسی یعنی حدود هزار سال قبل از قاجار و چند قرن پیش از عثمانی‌ها زیارت امام حسین (ع) در اربعین با سختی‌های بسیار اعم از شکنجه و قتل به ویژه پس از واقعه تخریب قبر مطهر، انجام می‌شده است.
از این رو، پیاده روی و زیارت اربعین امر شناخته شده رایج دینی در حدود ۱۴ قرن بوده است، اگر جابر را نخستین زائر اربعین اباعبدا... (ع) بدانیم از همان عهد عاشورا این رسم آغاز شده و در طول تاریخ استمرار یافته است. بدین منوال، هم می‌توان به تاریخچه به ضمیمه زیارت جابر پی برد و هم مبنای دینی و شرعی این پدیده را دریافت و به آن‌ها که می‌خواهند زیارت و پیاده روی اربعین را امر سیاسیِ امروزی و از این طریق این پدیده را کمرنگ جلوه دهند، پاسخ داد.
امروزه علاوه بر تاریخچه و تأکید و توجهات اهل بیت (ع) به زیارت به ویژه زیارت با پای پیاده، نقش سیاسی هم بدان افزوده شده که البته نقش بسیار مهمی است و به وحدت افکار و آرا و اقوام و حتی مذاهب و ادیان مختلف کمک کرده است؛ اما این بدان معنا نیست که مبنای این حرکت صرفا سیاسی و با مقاصد سیاسی امروزی باشد، بلکه مبنای آن اعتقادی، دینی و روایی است که می‌توان از آن برداشت‌های سیاسی نیز داشت.
اینکه برخی سابقه زیارت اربعین را به دوره عثمانی یا قاجار نسبت می‌دهند برای زدن برچسب‌های سیاسی به این پدیده عظیم و سلب اعتبار از آن است؛ در حالی که باید بدانیم این پدیده سیاسی نیز است، اما معتبر بوده و با نگاه سیاست عین دیانت به آن نگریسته می‌شود و مربوط به امروز نیست.
بنابر متون و شواهد ثبت شده، حداقل در یکی دو قرن اخیر پیاده روی اربعین جزو سیره علما بوده و به عقب‌تر که بازگردیم تا دوران سیدبن طاووس یعنی در قرن هفتم به اهتمام علما به زیارت اربعین می‌رسیم؛ اما درباره اینکه این زیارت با کیفیت امروزی و آنچه اکنون در ایام اربعین رقم می‌خورد، بوده است یا نه؟ تصریحی در دست نیست.
علما در سده اخیر اغلب از کنار فرات پیاده از نجف به کربلا می‌رفته اند و شواهدی در این باره وجود دارد و اثبات شدنی است، البته باید توجه داشت شرایط حمل ونقل در قدیم به گونه‌ای نبوده که مثل امروز گروه‌های پرشمار از زائران همراه با هم به زیارت سیدالشهدا (ع) مشرف شوند، بلکه بیشتر به صورت انفرادی یا گروه‌های دو سه نفره اقدام به این زیارت می‌کرده اند و سازمان دهی شبیه به امروز از سوی دولت‌ها در گذشته مرسوم نبوده است و افراد خود نسبت به این زیارت علاقه و اهتمام داشتند.
بیشتر بخوانید: