کمال سیستانی | شهرآرانیوز؛ در پی سرمای عجیب چند روز گذشته که وضعیت کمبودِ گاز و برق هم با بحران روبه‌رو شده بود، شاید تنها یا بهتر بگوییم ابتدایی‌ترین جان‌پناه سرما برای مردم قرن بیست‌ویکم، همین لباس‌های گرمِ پشمی و پنبه‌ای بودند که تن‌پوشی شدند در برابر نامهربانی دی‌ماه، اما شاید جالب باشد بدانید همین لباس‌ها که جز سه ماه آخر سال، باقی ایام را کنجِ کمد‌های لباس مچاله می‌شوند، تاریخی دارند بلند، به بلندای زمستان‌های قدیم؛ حکایتی که ریشه در اقتصاد و معیشت این شهر داشته و روزگاری مواد اولیه بافتِ آن‌ها، یکی از صادرات مهم خراسان محسوب می‌شده است. گزارش پیش‌رو گذری است بر تاریخ ورود پالتو و لباس‌های زمستانی به مشهد و صنعت صادرات پوست و پوستین‌دوزی در ارض اقدس.
ملموس‌ترین تغییر در پوشش و لباس مردم ایران و مشهدِ امروز را باید هم‌زمان با قانون کشف حجاب رضاخانی دید. در واقع پس از این واقعه است که پوشیدن مانتو‌های بلند در تابستان و لباس‌های پشمی و پالتو‌ها در زمستان باب می‌شود. نخستین مغازه‌هایی هم که محل عرضه لباس‌های پنبه‌ای و پالتو‌های پشمی و پوستی بودند در محله ارگ شکل می‌گیرند که با همه اندک بودنشان، عمده محصولاتشان را از روسیه وارد می‌کرده‌اند. این موضوع البته به این معنا نیست که مشهدی‌ها به تولید پالتو یا لباس زمستانی قادر نبودند که برعکس. ارض اقدس از قدیم‌الایام به دلیل داشتن دام‌های بسیار و رونق دام‌پروری در آن، یکی از مراکز مهم تولید پوست و روده بوده، آن‌چنان که پوستِ خراسان در دوره قاجار یکی از کالا‌های مهم صادراتی بوده و قسمتی از مال‌التجاره بازرگانان هراتی و کشمیری را در کاروان‌ها پر می‌کرده است، علاوه بر این پوستین‌دوزی یکی از مشاغل قدیم مشهدی‌ها محسوب می‌شده که خاطره حجره‌هایشان در بازار‌های قدیم اطراف حرم در نوشته سیاحان و پژوهشگران ثبت شده است.
برای نمونه مرحوم غلامحسین بقیعی در کتاب «مشاغل قدیم مشهد» می‌نویسد: «بازار خوب پوستین در مشهد سبب می‌شود در دوره قاجار، تعدادی از پوستین‌دوزان کابلی برای کسب‌وکار به مشهد بیایند. این گروه که در محله نوغان ساکن می‌شوند، کارشان در تمام سال با رونق بسیار همراه بوده؛ اما اوج فعالیتشان مربوط به اواخر تابستان تا نیمه اسفند می‌شده که فصل کشتار دام بوده است.» او همچنین توضیح می‌دهد که پوستین مشهد، از پوست بره شیر مست دوخته می‌شده که دارای پشم نرم سفیدی بوده است و به آن «بغنه» می‌گفته‌اند.
در کتاب «تاریخ اقتصادی مشهد» نیز درباره رونق پوستین در ارض اقدس چنین آمده است: «پوست، روده و پشم مهم‌ترین محصولات دامی در مشهد بودند که صنایع پوستین‌دوزی، دباغی، زهتابی، پشم‌ریسی، حلاجی و قالی‌بافی را پوشش می‌داده‌اند. در واقع پوست یکی از محصولات مهم بوده که در مشهد دو کاربرد داشته است؛ به این صورت که یا در مشهد ساخته، دوخته و استفاده می‌شده است یا آن را به‌صورت خام و فراوری و تبدیل شده به چرم و سالامبور صادر می‌کرده‌اند.»
پژوهشگر ان این کتاب توضیح می‌دهندکه پوستین‌دوزی مشهدی‌ها آن‌قدر معروف بوده است که در جنگ جهانی دوم موردتوجه انگلیس‌ها قرار می‌گیرد. گویا در این دوران، شرکت «یو. ک. سی. سی» که در حوزه حمل‌ونقل فعال بوده است، تصمیم می‌گیرد کار تولید پوستین را به دلیل رونق و سود بسیارش تجربه کند. آنان در گام نخست، واردات چرم به ایران را بر عهده می‌گیرند، سپس چرم‌ها را با هزینه کم به پوتین و کفش برای سربازان ارتش سرخ تبدیل می‌کنند.
سندی درباره یکی از سفارش‌های این شرکت وجود دارد که در تاریخ نظیرش را کمتر می‌توان یافت آن‌چنان که باید آن را یک فاجعه خواند. ماجرا از این قرار است که ارتش سرخ، از طرف ستاد پیفرس به پولوک نامی که نماینده محلی شرکت «یو. ک. سی. سی» بوده، سفارش خرید ۸۷ هزار پوستین و ۱۳۵ هزار جلیقه پوستینی برای سربازانش را می‌دهد. این شرکت نیز وارد عمل می‌شود و هزاران هزار گوسفند را برای انجام این سفارش می‌کشند و پوستشان را به مشهد منتقل می‌کنند که این کار به پایین آمدن قیمت شدید گوسفند در خراسان آن روزگار (دوران جنگ جهانی دوم که مردم در فقر و قحطی به سر می‌برند) منجر می‌شود.
وقتی پوست کافی جمع‌آوری می‌شود، پولوک؛ خیاطان داخل شهر و اطراف مشهد را (تا فاصله ۳۰ فرسخی) گرد می‌آورد و در کمتر از دو هفته، یک کارخانه پوستین‌دوزی با ۱۵۰۰ کارگر راه‌اندازی می‌کند. یک هفته بعد، تولید روزانه کارخانه پوستین‌دوزی به ۴۰۰ پوستین و ۸۰۰ جلیقه پوستینی می‌رسد. اما پیش از اینکه سفارش به طور کامل تولید شود، آلمان‌ها از استالینگراد عقب‌نشینی می‌کنند و کارخانه پوستین‌دوزی هم تعطیل می‌شود؛ ولی این اتفاق تأثیر بسیار بدی بر وضعیت دام‌داری و دام‌پروری در خراسان می‌گذارد.
اما تأسیس شرکت برای صدور پوست که یکی از اقلام مهم صادراتی ایران بوده است، از اواسط سال ۱۳۱۴ خورشیدی عملی می‌شود. ابتدا در تهران شرکت جلدینه برای معاملات خرید و فروش همه قسم پوست تشکیل می‌شود و سپس در مشهد که از مراکز عمده صادرات پوست بود، یک شرکت سهامی با عنوان پوست‌های نرم و شکاری خراسان پا می‌گیرد و در ادامه هم از طرف شریفی، کفیل ایالت خراسان، برای تشکیل شرکت پوست‌های نرم خراسان از تجار علاقه‌مند دعوت می‌شود.
یکی دیگر از شرکت‌هایی که بعد‌ها فعالیت خود را در حوزه پوست آغاز می‌کند، شرکت پوست و روده خراسان است که سال ۱۳۱۶ با سرمایه ۵۰۰ هزار ریال دایر می‌شود. سهام‌داران این شرکت نیز تجار فعال در زمینه پوست نظیر خلیل کوزه‌کنانی، حاج‌محمد باقرزاده، اباذر مهدیان و دیگران بودند. یک سال بعد از این تاریخ نیز (در شهریور ۱۳۱۷) شرکت سهامی روستایی تأسیس می‌شود تا به خریدوفروش کالا‌های موردنیاز روستاییان بپردازد که پشم و کرک هم در صدر آنان قرار داشت.
رد و نشان این صنعت و به راه‌افتادن مراکز تولید پشم را در ادامه می‌توان در اطراف مشهد نظیر شاندیز، درگز و قوچان هم دید آن‌چنان که برابر نوشته وثیقی در دهه ۴۰، مراکز تهیه فراورده‌های پوستی شاندیز بر مشهد پیشی می‌گیرند. در این دوران پوستین‌دوزان شاندیز پوست گوسفند را به‌صورت خام از قصاب‌ها و پوست‌فروشان مشهد در کاروان‌سرای پوست‌فروش‌ها می‌خریدند و با آن پوست‌های دوشی، عبا و جلیقه تهیه می‌کردند که محصولات تولیدی‌شان همیشه به‌وسیله چند سمسار در بازار بزرگ قدیم مشهد خریده می‌شده است.
سال ۱۳۴۷ خورشیدی شرکت تعاونی پوستین‌دوزان مشهد تشکیل می‌شود که تشکیل این تعاونی تحولی در تولید محصولات پوستی و زمستانی مشهد رقم می‌زند. در واقع با تشکیل این تعاونی اعضای این صنف تلاش می‌کنند با تغییر در الگو‌های دوخت خود، مدل‌های جدیدی طراحی کنند و پس از این است که انواع پالتو‌های کوتاه، متوسط و بلند و تونیکی برای خانم‌ها و کاپشن‌های پشمی و پنبه‌ای برای آقایان باب می‌شود. سال ۱۳۴۸ نیز به دستور دولت کارخانه‌ای برای پوستین‌دوزان در مشهد تأسیس و باعث می‌شود، پوست مشهد از نظر کیفی ترقی کند، به این صورت که امکاناتی فراهم می‌شود تا ابتدا پوست را کُرُم کنند و با این کار بوی بد پوستین را از بین ببرند.
ناگفته نماند که بیشتر خریداران پوستین نیز زوار بوده‌اند آن‌چنان که در فصل‌های تابستان و تعطیلات عید، فروش روزانه پوستین در مشهد از طرف زوار به ۶۰ عدد در دهه ۵۰ قرن گذشته می‌رسیده است. یک اقدام دیگر که به رونق موضوع پوستین‌دوزی مشهد کمک می‌کند، احداث کارگاه بزرگ دباغی و آشگری پوست بوده است که برای این منظور نیز در سال ۱۳۵۰ خورشیدی، مبلغ ۷ میلیون ریال در بودجه سازمان عمران گنجانده می‌شود و فعالیت‌هایی نیز در داخل و خارج کشور برای معرفی پوستین مشهد انجام می‌شود که به بهبود وضعیت این صنعت کمک می‌کند.