نوغان، محله‌ای که دیگر نیست

به گزارش شهرآرانیوز،؛ راسته کوچه نوغان آن گونه که در بخش نخست این مطلب اشاره شد، خروار‌ها داده تاریخی را در دل خود جای داده است. برخی از این موارد را که هنوز وجود دارند و با قدم زدن در این راسته کوچه بیش از هزار ساله قابل شناسایی هستند، در نوشتار هفته قبل معرفی کردیم، اما در طول قرن‌های گذشته از تاریخ ایجاد این راسته کوچه که هم عمر بارگاه منور رضوی بوده و در این سال‌ها رد پای صد‌ها هزار زائر امام ثامن (ع) بر جای جای آن حک شده بسیاری بنا‌های کوچک و بزرگ در گوشه و کنار آن احداث شده اند که به دلایل مختلف اکنون تنها نامی از آن‌ها برای ما به یادگار مانده و حداکثر امکان جانمایی شان هست.

بنا‌هایی که اغلب آن‌ها به نوعی گره گشای کار زائران خسته از طی کردن راه‌های بس طولانی برای دیدار حضرت یار بوده و به مرور زمان یا با تغییر شرایط زندگی کارکرد خود را از دست داده و جایشان را به سازه‌های امروزی‌تر مورد احتیاج زائران و در برخی موارد مجاوران داده اند یا جبر زمانه گریبانشان را گرفته و به طعمه‌ای برای آنچه به نوسازی معروف شده، تبدیل شده اند. در نوشتار این هفته که دومین بخش از معرفی راسته کوچه نوغان است به سراغ این دسته از بنا‌های نابود شده رفته ایم تا شاید فتح بابی برای آشنایی بهتر آن‌های که دوست دارند گامی در راه احیای نوغان کهن بردارند با داشته‌های کهن این راسته کوچه کرده باشیم.

محدوده محله نوغان بر روی نقشه سال ۱۳۳۳ و پیش از تخریب‌ها

دروازه نوغان

مشهورترین بنای تاریخی نوغان که اکنون هیچ رد و اثری از آن باقی نمانده «دروازه‌نوغان» است. این دروازه که به روایت قدیم در ابتدای محله نوغان و براساس شماره گذاری‌های امروزین کوچه‌ها در انتهای محله نوغان قرار داشته، یکی از دروازه‌های کهن شهر مشهد محسوب می‌شده و از دوران صفوی تا اوایل دوران پهلوی یکی از ورودی‌های اصلی شهر مشهد بوده است.

دروازه نوغان بر خلاف دروازه‌های پایین خیابان و عیدگاه در مسیر گذر تجاری قرار نداشته و بیشتر مورد استفاده کشاورزان روستا‌های حاشیه‌ای مشهد و البته مردم شهرهایی، چون کلات، قوچان و چناران و به عبارت بهتر ساکنان شمال خراسان بوده است و به همین دلیل هم ریشه نژادی برخی از ساکنان کنونی محله نوغان به اقوام کرد و ترک شمال خراسان باز می‌گردد. کشاورز بودن اغلب این زائران باعث شده برخی از تاریخ نویسان دروازه نوغان را به نام «دروازه کشاورزان مشهد» هم معرفی کنند.

این دروازه نیز، چون دیگر دروازه‌های شهر مشهد در جریان نخستین دوره مدرن سازی شهر یعنی محدوده سال‌های ۱۳۰۵ تا ۱۳۱۲ خورشیدی کاربرد خود را از دست داد و در سال‌های دهه ۲۰ کم کم ابتدا بارو‌های اطراف آن و سپس خودش تخریب و به خانه مسکونی تبدیل شد. ناگفته نماند که بر اساس اسناد موجود محل دقیق این دروازه درِ رو به روی کوچه کاشانی ۶ یا همان راسته کوچه نوغان کنونی یعنی محدوده ابتدایی کوچه کاشانی ۹ قرار داشته است.

موقعیت دروازه نوغان بر روی نقشه برگرفته از کتاب نفوس ارض اقدس شاهزاده زین العابدین میرزای قاجار

کاروان سرای حاج حسین رنگرز

یکی دیگر از بنا‌های هویتی راسته نوغان که قربانی مدرن سازی شده «کاروان سرای حاج حسین رنگرز» است. این کاروان سرا که دیر زمانی محل اسکان مسافران بسیاری بوده و سابقه آن حداقل به دوران افشاریه می‌رسیده است در جریان ایجاد بیمارستان و درمانگاه امام صادق (ع) تخریب شده است. به عبارت بهتر کاروان سرای مورد نظر درست در محل همان گودال بزرگی که سال‌های متمادی است به نیت ایجاد بیمارستان در پشت درمانگاه امام صادق (ع) ساخته شده، قرار داشته است.

براساس گفته قدیمی‌های محله نوغان و البته نام خود کاروان سرا باید بیان کرد که این سازه تاریخی در سال‌های پایانی عمر خود و پس از آنکه دیگر کاربرد خودش را به عنوان محلی برای استراحت مسافران و تخلیه بار‌های همراه آن‌ها از دست داده بوده، به یک کارگاه بزرگ رنگرزی تبدیل شده بود. کارگاهی که با توجه به رونق فرش بافی در محله نوغان بین دهه‌های ۳۰ تا ۶۰ سده ۱۴ هجری در آن دوران در اوج بود و پس از آن هم به مالکان درمانگاه امام صادق (ع) فروخته شد تا شاید با تبدیل شدن به بیمارستان باز هم گره گشای زائران و مجاوران باشد. آرزویی که با توجه به شرایط مشخص نیست چه زمانی به سرانجام رسد.

محل قدیم کاروانسرای حاج حسین رنگرز

حمام عدالتیان

حمام‌ها را باید یکی از سازه‌های عمومی دانست که تا قبل از ایجاد سیستم گازرسانی شهری و تسهیل در امر سوخت رسانی به شدت مورد نیاز زائران و مجاوران بوده اند. بر همین اساس تا میانه‌های دهه ۶۰ خورشیدی هنگام گذر از هر راسته کوچه تاریخی شهر به راحتی می‌توانستید چند حمام عمومی را شناسایی کنید. راسته کوچه نوغان هم از این اصل کلی مستثنا نبود و علاوه بر حمام گلشن در ابتدای آن از سمت میدان طبرسی که در نوشتار قبلی آن را معرفی کردیم در میانه‌های این کوچه و درست در ابتدای کوچه پس از درمانگاه امام صادق (ع) حمام عدالتیان قرار داشت.

حمامی که بر خلاف حمام گلشن و البته حمام باغ در راسته کوچه موازی کوچه نوغان به نحوی حمامی اشرافی تلقی می‌شد، زیرا عمومی نبوده و نمره‌های متعدد برای استفاده خصوصی افراد و خانواده‌ها داشت. البته آثار این حمام هم طی سال‌های اخیر از راسته کوچه نوغان پاک شد و جای آن را یک مجموعه اقامتی گرفت.

تغییر وضعیت از سنتی به مدرن

همان گونه که در متن نخستین معرفی راسته کوچه نوغان بدان اشاره شد، این کوچه دیر زمانی دارای کاروان سرا‌های متعددی بوده که اکنون رد و اثری از آن‌ها باقی نمانده است. علاوه بر کاروان سرای حاج حسین رنگرز که در همین نوشتار آن را معرفی کردیم درست در ابتدا و مقابل کوچه چهل خانه هم دو کاروان سرای نسبتا بزرگ دیگری قرار داشت.

این دو کاروان سرا تا سال‌های ابتدایی دهه ۷۰ خورشیدی حداقل به صورت فیزیکی باقی مانده و تنها کاربری شان از محلی برای اسکان زائران و همچنین تبادل کالا‌های همراه ایشان به انبار مغازه‌ها و فروشگاه‌های فعال در سایر نقاط کوچه نوغان و حتی خیابان طبرسی تبدیل شده بود، اما در سال‌های بعد و در گام‌های نخست اجرای طرح نوسازی اطراف حرم مطهر رضوی ابتدا تخریب و سپس هر کدام به یک مجموعه اقامتی بزرگ تبدیل شدند تا بدین گونه به بخشی دیگر از زائران حضرت ثامن (ع) خدمت رسانی کنند.

خانه خوشبو

درست در کوچه مجاور کاروان سرای مقابل کوچه چهل خانه که اکنون به هتل نگین تبدیل شده تا اواسط دهه ۷۰ خانه‌ای وجود داشت که به یقین خوشبوترین خانه راسته کوچه نوغان بود. دلیل این خوشبویی چیزی نبود جز شغل صاحب خانه و البته کارگاهی که به واسطه این شغل در داخل خانه فعال بود.

این خانه میزبان تنها گلاب گیری فعال محله نوغان بوده که در سراسر سال، نه تنها گلاب مورد نیاز ساکنان محله را تولید می‌کرده که محصولات آن چه گلاب و چه سایر عرقیات گیاهی به عنوان یکی از سوغات شهر مشهد از سوی زائران روانه شهر‌های دیگر می‌شده است. این کارگاه خانگی گلاب گیری البته بر خلاف مواردی که تا الان بیان شد، قربانی تغییر و تحولات شهری نشد و فوت مالک آن که همگان او را به نام حاجی گلابگیر می‌شناختند و البته فامیل شناسنامه‌ای اش هم همین بود و عدم تمایل فرزندان به ادامه دادن شغل پدر باعث حذف آن از اندوخته‌های فرهنگی راسته نوغان شد.

اسب خانه نوغان

یکی دیگر از سازه‌های قدیمی موجود در شهر‌ها تا سال‌های میانه دهه ۳۰ که حمل و نقل شهری از سیستم سنتی به مدرن تبدیل شد، اسب خانه‌ها بودند. این مکان در اصل یک طویله بزرگ بود که مالکان اسب‌های کالسکه‌ها و درشکه‌های فعال در سیستم شهری و البته گاری‌های حمل بار موجود در شهر، شب‌ها اسب خود را برای تیمار به مسئول آن می‌سپردند.

این فرد هم ضمن نگهداری از اسب در این مکان به رتق و فتق امور این حیوان نیز پرداخته و در صورت نیاز نعل یا زین و دهنه آن را تعمیر می‌کرد تا روز بعد بار دیگر اسب در کنار مالک خود در خدمت سیستم عمومی حمل و نقل مسافر یا بار درون شهری قرار گیرد. درست مقابل کوچه نوغان ۴ که خود به ته پل محله و در ادامه به کوچه آب میرزا و باغ نادری می‌رسید و اکنون بخشی از شارستان شده است، یگانه اسب خانه محله نوغان قرار داشت.

این اسب خانه در سال‌های بعد از جانشینی خودرو با اسب در سیستم حمل و نقل درون شهری و برون شهری به عنوان کاروان سرایی کوچک محل اسکان برخی مسافران در راه مانده و البته انبار همسایگان بود. اسب خانه نوغان در سال‌های میانه دهه ۶۰ تبدیل به یک مسافرخانه و بعد هم به هنگام ایجاد شارستان به بخشی از آن مبدل شد.

محل قدیم اسب‌خانه نوغان سمت راست تصویر قرار داشته است

مطب دکتر نصیری

یکی دیگر از دیدنی‌های راسته کوچه نوغان که قربانی ایجاد شارستان شد، مطب دکتر محمد نصیریان بود. این بنا هرچند از لحاظ معماری یک سازه پهلوی دوم و آن هم دهه ۵۰ شمسی بود، اما به دلیل شخصیت اجتماعی خاص مالک آن یعنی دکتر محمد نصیریان که البته در بین اهالی نوغان به دکتر نصیری معروف بود، جایگاه ویژه‌ای در بین ساکنان این محدوده داشت.

دکتر نصیری را که متأسفانه به طرز وحشتناکی درهشتاد و پنج سالگی به قتل رسید بسیاری از مردم مشهد با پزشک مردمی نیمه نخست قرن چهارده خورشیدی مشهد یعنی دکتر مرتضی شیخ مقایسه کرده و حتی وی را دکتر شیخ دوم می‌خواندند. این مقایسه هم البته بی دلیل نبود و دکتر نصیری هم، چون دکتر شیخ بسیار مردمی بود تا جایی که نه تنها در بسیاری از موارد از گرفتن ویزیت خود از بیماران نیازمند ممانعت می‌کرد که حتی برای آن‌ها یک مقرری ماهیانه در نظر می‌گرفت که از سوی منشی وی به دست آن‌ها می‌رسید. درست به همین دلیل هم تخریب ساختمان مطب وی برای اهالی محله نوغان از تخریب بسیاری دیگر از بنا‌های این محدوده دردآورتر بود.

کاروان سرای ننه محمود

کاروان سرای موسوم به «ننه محمود» را می‌توان آخرین کاروان سرای باقی مانده در راسته نوغان لقب داد که تا اواسط دهه ۹۰ خورشیدی هم کج دار و مریز به فعالیت خود ادامه داد. این کاروان سرا که اندکی پس از کوچه نوغان ۴ البته در سمت مقابل راسته کوچه نوغان قرار داشت دیر زمانی، چون سایر کاروان سرا‌های شهر محل اسکان زائران حضرت ثامن (ع) و نگهداری اموال و احشام آن‌ها بود و پس از تغییر و تحولات ابتدای سده ۱۴ هجری به مجموعه تجاری البته با گرایش مشاغل قدیمی و کهن تبدیل شد و تا آخر عمر هم بر همین پاشنه ادامه حیات داد.

در این مجموعه در سال پایانی عمر، یعنی نیمه دوم دهه ۹۰ شمسی، رنگرزی حاجی دباغ تنها رنگرزی فعال در بافت قدیمی مشهد، قهوه خانه که یکی در ورودی و دیگری در داخل کاروان سرا قرار داشت، سماورسازی قدیمی حاجی صارم که باز هم از آخرین فعالان این صنف در بافت قدیم مشهد بود، کارگاه آبنبات پزی حاج حسین خویشاوندی که نبات آن در منطقه ضرب المثل بود و انبار پشم و نخ و رنگ حاجی دهقانی قرار داشت و از محدوده میانی آن هم به عنوان پارکینگ زوار استفاده می‌شد.

محل قدیم کاروانسرایی که در ابتدای کوچه چهل خانه قرار داشته است

سایر موارد

آنچه در بالا اشاره شد تنها بخشی از بنا‌های شاخص نابود شده در طول سالیان در راسته کوچه نوغان است. بنا‌های بسیاری دیگری هستند که با جست وجو در لابه لای کتب تاریخ یا حتی صفحات نشریات می‌توان اثری از وجود آن‌ها در راسته کوچه نوغان پیدا کرد که اکنون هیچ اثری از آن‌ها وجود ندارد. کاروان سرا و آبنبات سازی حاج رحیم قناد نبش نوغان۴، چلوکبابی رضا و خانه منصور حاج گلاب معروف به منصور ترکه، نبش کوچه نوغان ۱۲ تنها نمونه‌ای از خروار این بنا‌های نیست شده هستند که هرکدام از آن‌ها داستان‌های بسیار در دل خود دارند.