عماد پورشهریاری - شاید فیلم سخنرانی پادشاه را دیده باشید. فیلمی درباره جرج ششم، پادشاه انگلستان که باید در جریان جنگ جهانی اول با مردمش سخن بگوید، اما لکنتش مانع می‌شود. سخنرانی که انجام شدن یا نشدنش می‌توانست سرنوشت جهان را تغییر دهد. در واقع انجام مرگ و زندگی میلیون نفر در دنیا به درمان لکنت جناب پادشاه وابسته بوده. سخنرانی پادشاه گرچه یک نسخه سینمایی و دراماتیک از یک واقعه تاریخی است اما ما خود نیز در تعاملات روزانه بسیار با پدیده لکنت زبان مواجه می‌شویم. گاهی خودمان «تپق» می‌زنیم یا خیلی سریع از کنار تکرار یک هجا یا یک حرف عبور می‌کنیم. گاهی هم شنونده یک گفتار لکنت‌دار هستیم. راوی این لکنت ممکن است یک کودک شیرین‌زبان یا حتی یک استاد دانشگاه باشد، در هر دو شکل ما با پدیده شایعی روبه‌رو شده‌ایم که با آگاهی از ماهیت و چیستی آن مناسبت‌ترین واکنش را می‌توان بروز داد. به‌خصوص اینکه اگر بدانیم این لکنت – در تمام سطوح و شدت – ممکن است جنبه‌های مختلف زندگی افراد را به‌طورجدی مخاطره بیندازد. مینا وافی کارشناس گفتاردرمانی است که بیش از ۱۰ سال درمان انواع لکنت‌های کودکان و بزرگسالان را تجربه کرده است. با وافی درباره لکنت، درمان و جزئیات این اختلال صحبت کردیم.
لکنت زبان در بزرگسالان
لکنت زبان دقیقاً چیست؟ آیا هر اختلالی در بیان کلمات به معنای لکنت داشتن است؟ لکنت زبان بیش از آنکه یک بیماری باشد یک «اختلال» یا «به هم ریختگی در فرایند‌های ذهنی» است. وافی «اختلال سیالی گفتار یا به‌هم‌ریختگی روانی گفتار را که معمولا از سنین ۲ تا ۵ سال آغاز می‌شود و می‌تواند علائمی مانند مکث، قفل و تکرار داشته باشد» را به‌عنوان تعریف رسمی‌تری از لکنت معرفی می‌کند. به گفته او «ناروانی به دو دسته لکنت و یا کلاتِر (Clutter) تقسیم می‌شود. لکنت خود بر دو نوع تقسیم می‌شود که اکتسابی و رشدی دارد. در مورد اول، عوامل عصبی و روانشناختی در لکنت تأثیر گذارند. در لکنت رشدی در سنین کودکی آغاز، اما ممکن است در نوجوانی هم رخ بدهد.»
این تعاریف این ذهنیت را ممکن است ایجاد کند که لکنت مختص کودکان است، اما در مورد بزرگسالان، شرایط و عوامل متفاوتی در لکنت نقش دارند. وافی توضیح می‌دهد که در «۹۰ درصد موارد لکنت از کودکی آغاز می‌شود و اینکه مثلاً فردی در ۳۰ سالگی دچار لکنت شود بسیار اندک است.» البته برخی حوادث و رخداد‌های روانشناختی ممکن است فرد را در یک موقعیت خاص با لکنت روبه‌رو کند. در موارد عصب‌شناختی نیز ممکن است برای بزرگسالان لکنت ایجاد شود. «برای مثال تصادف یا تومور ممکن است عامل لکنت در بزرگسالان باشند.»
جامعه گریزی لکنت‌دار‌ها
فرد دارای لکنت ممکن است به دلایل روحی و روانی مختلف قدرت یا هیجان حضور در جمع را از دست بدهد. میزان این کناره‌گیری اجتماعی با شدت لکنت ارتباط مستقیم دارد. فرد باید با این عارضه در خانواده، محل کار و جمع دوستان حاضر شود، گروه‌هایی که هرکدام ممکن است بر اساس پیش‌نهاده‌های ذهنی، فرهنگی و پیشینی، فصاحت را در برابر الکن بودن قرار دهند و فرد را از جمع طرد کنند. مینا وافی به‌عنوان گفتارشناس سال‌ها با این دست تجربیات مواجهه شده است او به مواردی اشاره می‌کند که فرد به خاطر لکنت از کار خود اخراج شده است یا تحصیلاتی که دوست داشته را به خاطر اضطرابِ محیط آکادمیک ادامه نداده است. شکست عاطفی، افسردگی شدید و خانه‌نشینی‌های بلندمدت نیز از مواردی است که وافی بسیار تجربه برخورد با آن را داشته است.
مردان ۴ برابر زنان لکنت دارند
آمار‌های دقیقی از شیوع و تعداد افراد دارای لکنت در ایران وجود ندارد، اما انجمن لکنت زبان آمریکا شیوع این عارضه را کمی کمتر از ۱ درصد اعلام می‌کند. البته همین آمار‌ها نشان می‌دهد حدود ۵ درصد مردم در طول زندگی خود شکلی از لکنت زبان را تجربه می‌کنند. اگر همین آمار‌ها را در ایران ۸۵ میلیونی در نظر بگیریم چیزی حدود ۸۵۰ هزار نفر در کشور درگیر لکنت هستند و بیش از چهار میلیون نفر لکنت را تجربه کرده‌اند. مینا وافی جنسیت را یکی از عوامل تأثیرگذار در لکنت معرفی می‌کند: «شیوع لکنت در خانم‌ها و آقایان متفاوت است. گستردگی لکنت در پسر‌ها دو برابر دختران و در آقایان چهار برابر خانم‌ها است. دختر‌ها آمار بهبود خود به خودی بهتری دارند و به درمان‌ها بهتر پاسخ می‌دهند به همین دلیل مشکل در کودکی رفع می‌شود و به بزرگسالی نمی‌رسد.»
لکنت عامل ژنتیکی دارد
«افراد دارای لکنت بالای ۵۰ درصد سابقه ژنتیک دارند»، اما مانند بسیاری از عوامل مورثی، اینکه از پدر یا مادری که لکنت دارند حتماً فرزندِ لکنت دار متولد شود قطعاً رد شده است. وافی اشاره می‌کند که لکنت علت واحدی ندارد: «در کنار ژنتیک، عوامل محیطی، زبانی و عاطفی هم تأثیرگذارند. این چهار عامل به‌عنوان موارد تحریک‌کننده یا افزایش‌دهنده شدت لکنت مطرح می‌شوند.»
همین عامل ژنتیکی، لکنت را به عارضه‌ای تبدیل کرده است که تا حدود زیادی می‌توان از آن پیشگیری یا آن را کنترل کرد. با توجه به اینکه کودکان زیر ۶ سالی که در خانواده آن موردی از لکنت وجود دارد، گروه‌های حساس در معرض لکنت هستند می‌توان با برخی توجهات از آن جلوگیری کرد. مینا وافی معتقد است «خانواده با کنترل محیط زندگی از جمله بازی‌ها، برنامه‌های تلویزیونی و حتی رابطه والد و فرزند می‌تواند کودکی که پتانسیل لکنت دارد را کنترل کنند. نکته دیگر والدین کنترل‌گر، انتقادگر، ایرادگیر و والدینی هستند که ممکن است مسبب رشد لکنت خواهند شوند. این والدین با مشاهده یک ناروانی طبیعی چنان واکنش سختی دارند که حتی ممکن است کودک در کمتر از چند روز از وضعیت آغاز لکنت به سطح متوسط یا پیشرفته برسد.»
آیا درمانی برای لکنت وجود دارد؟
هیچ درمان قطعی یا دارویی برای لکنت زبان وجود ندارد. حتی تلاش‌هایی در دنیا برای درمان این عارضه از طریق جراحی مغز هم انجام شده است که تاکنون هیچ‌کدام به نتیجه واحدی نرسیده است. لکنت زبان بیشتر در کودکی آغاز می‌شود و اگر درمان نشود به‌تدریج رشد می‌کند و شدت می‌گیرد. کارشناس گفتاردرمانی به ما می‌گوید که در سنین پیش از دبستان درمان لکنت صددرصدی است، اما در بزرگسالی به دلیل رشدی بودن و تأثیرگذاری عوامل مختلف نمی‌توان به قطعیت درباره درمان صحبت کرد، ولی با درمان مستمر فرد به نتیجه مطلوب خواهد رسید.» وافی ادامه می‌دهد که حدود ۳۰ درصد از مراجعه‌کنندگان به او برزگسالان هستند و بعضی از آن‌ها با این ذهنیت وارد کلینیک می‌شوند که لکنت، درمانی ندارد.
در مورد مرجع درمان لکنت زبان هم حرف بسیار است. اگر در میان خانواده یا دوستان، فردی دارای لکنت داشته باشید، احتمالاً صحبت‌های زیادی درباره مراجعه به گفتاردرمانگر یا روانشناس شنیده‌اید، در مواقعی حتی به این افراد توصیه می‌شود برای درمان دارویی به روان‌پزشک مراجعه کنند. وب‌سایت‌های معتبرِ گفتاردرمانی، لکنت را در حیطه کاری خود معرفی می‌کنند و مراکز روانشناسی از نقش این علم در کاهش و یا حتی رفع لکنت سخن می‌گویند. وافی به‌عنوان یک گفتاردرمانگر با تجربه ترکیبی از این دو را مؤثرین راه درمان معرفی می‌کند: «به‌خصوص در لکنت رشدی بزرگسالان دو گروه باید با هم همکاری داشته باشند. گفتار درمان در حیطه زبانی و گفتاری و روانشناس هم در حیطه زیرساخت‌های روانی و ذهنی مانند خشم، استرس، وسواس یا هر چیزی شبیه به این.» به گفته وافی «در صورت درمان مشکلات روحی، عاطفی و روانشناختی، لکنت فرد موفق و بی‌بازگشت خواهد بود.»
درمان دارویی لکنت زبان
اگرچه درمان دارویی برای لکنت به اثبات نرسیده است، اما برخی منابع از تأثیر دارو‌های ضد اضطراب یا حتی افسردگی بر کاهش شدت لکنت تأکید دارند. در مقاله‌ای که در وب‌سایت انجمن ملی لکنت زبان آمریکا منتشر شده است کاهش اضطراب و مشکلات روانی از طریق دارو را در کاهش لکنت زبان مؤثر دانسته است. مینا وافی نیز بر همین نکته تأکید می‌کند: «اگر لکنت رشدی و مشکلات روحی، عاطفی فرد شدید باشد، به‌طوری که روانشناس هم نتواند آن را کنترل کند نیازمند مراجعه به روان‌پزشک است. هم‌زمان با دوره دارودرمانی، فرایند گفتاردرمانی و روانشناسی را هم ادامه خواهیم داد. در لکنت نوروژنیک یا عصب‌شناختی نیز از دارودرمانی استفاده می‌کنیم.»
تجویز طب سنتی برای درمان لکنت
طب سنتی گرچه تاریخ دیرینه‌ای دارد، اما موارد اثبات‌شده‌اش هنوز اندک است. با این حال طرفداران شبه‌علم‌ها برای هر چیزی از جمله لکنت هم تجویزی دارند. مثلاً شاید خیلی شنیده یا حتی گفته باشیم که تخم کبوتر برای لکنت مفید است یا فلان غذا ممکن است این عارضه را تشدید کند. اما آیا واقعاً درمان سنتی تأیید شده‌ای برای لکنت وجود دارد؟ همین سؤال را از گفتارشناس هم می‌پرسیم. وافی اشاره می‌کند که «مقاله‌ای که این موارد را ثابت کرده باشد تاکنون منتشر نشده است. در حال حاضر مواردی، چون طبع گرم و سرد و تأثیر غذا‌های مختلف بر لکنت خیلی مطرح می‌شود که این موارد هم تاکنون اثبات نشده است. با این حال ما به مراجعین خود همیشه پیشنهاد می‌کنیم رژیم غذایی معتدل را رعایت کنند. مواردی مثل تأثیر خوردن تخم پرندگان هم صرفاً جنبه تقویت جسمانی دارد و با درمان لکنت بی‌ارتباط است.»
در مواجهه با لکنت چه رفتاری داشته باشیم؟
برخورد افراد با فرد لکنت دار متفاوت است. گاهی تلاش می‌کنیم صحبت‌های او را تکمیل کنیم، گاهی با زبان بدن و حرکات چشم و ابرو واکنش نشان می‌دهیم، گاهی هم بی‌تفاوت تلاش می‌کنیم لکنت را نادیده بگیریم. وافی این حالت سوم را بهترین روش برای تعامل با یک فرد دارای لکنت می‌داند: «لکنت نفر مقابل خود را نباید ببینیم. انکار لکنت نامرئی است. واکنشی هم به آن نباید داشته باشیم. به‌خصوص در کودکان این واکنش ممکن است به تشدید لکنت تبدیل شود. با تکمیل کردن جمله یا عبارت عزت‌نفس فرد را پایین می‌آوریم، نتیجه‌اش هم مجموعه‌ای از رفتار‌های اجتناب از سوی فرد خواهد که در برخی موارد به کناره‌گیری از جامعه و محیط ختم خواهد شد.»
این طردشدگی در حالی است که بر اساس نتایج تحقیقات متعددی که در ایران و جهان انجام شده است، جز در بخش حافظه، در سایر موارد افراد دارای لکنت بهره هوشی خیلی بهتری نسبت به میانگین دارند. وب‌سایت Psych Central در گزارشی به این نکته اشاره کرده و می‌نویسد که میانگین بهره هوشی یا همان IQ افراد دارای لکنت ۱۴ واحد بیشتر از میانگین ملی آمریکا است.