سعید جلائیان | شهرآرانیوز، آبان امسال بود که دو نوجوان هفده‌ساله به اتهام دزدی دستگیر و به کلانتری طبرسی منتقل شدند. آن‌ها به جای نشستن روی نیمکت مدرسه، بر ترک موتور می‌نشسته و در معابر شلوغ خیابان‌های میثم، وحید، کوی طلاب و... اقدام به گوشی‌قاپی و کیف‌قاپی می‌کردند. آن‌ها بچه‌محل بودند و دوستی زیادی با یکدیگر داشتند و با کشیدن نقش تتوی اژد‌ها روی دستان خود چیزی شبیه یک پیمان برادری با هم بسته بودند.
آن‌ها عادت عجیبی داشتند و روزانه تا سه تلفن همراه سرقت نمی‌کردند به خانه نمی‌رفتند. تتوی اژد‌های آن‌ها و محدوده سرقتشان باعث شد که پلیس بتواند آن‌ها را شناسایی و دستگیر کند. وقتی آن‌ها وارد کلانتری شدند، مشخص شد زورگیران و گوشی‌قاپانی که نودتلفن همراه را سرقت کرده‌اند، فقط هفده ساله هستند.
البته دستگیری نوجوانان بزهکار از سوی پلیس مشهد فقط به همین دو نفر ختم نمی‌شود و پلیس امسال نوجوانان زیادی را با اتهام جرائم مختلف و حتی قتل که نمونه‌اش همین چندی پیش در توس ۳۳ رخ داد، دستگیر کرده است.
حالا سؤال اینجاست که چه می‌شود یک نوجوان به جای اینکه به آینده و زندگی‌اش فکر کند و در این راستا گام بردارد، به‌سراغ بزهکاری می‌رود؟
عوامل بسیاری وجود دارد که یک نوجوان یا جوان دست به سرقت می‌زند. امروز ما با سارقانی روبه‌رو هستیم که پس از انجام نخستین جرم خود دستگیر می‌شوند. این‌ها را فرمانده انتظامی مشهد می‌گوید و ادامه می‌دهد: در حالت عادی مقام قضایی با سارقانی که مبلغ سرقت‌هایشان کمتر از ۲۰میلیون تومان بوده باشد و شاکی رضایت بدهد، با رأفت برخورد می‌کند تا راه بازگشتشان به جامعه باز باشد، البته در صورتی که شدت و کیفیت جرم شدید نبوده باشد.
سرهنگ احمد نگهبان ادامه می‌دهد: در صورت شدت جرم، مقام قضایی نیز برخورد شدیدی با سارقان خواهد داشت. حتی مواردی داشته‌ایم که با توجه به شدت و کیفیت وقوع جرم، مقام قضایی برای سارقی که مرتکب اولین تجربه سرقت شده بود، مجازاتی در حد محاربه در نظر گرفته است.
به گفته رئیس پلیس مشهد، اگر سارقی که اولین‌بار با رأفت بخشیده شده یا حکم ساده‌ای برای او در نظر گرفته شده باشد، دوباره جرم خود را تکرار کند، مرتبه دوم به شدت حکمش افزوده می‌شود.
وی درباره فهرست مجرمان سابقه‌دار بیان می‌کند: اطلاعات و مشخصات سارقان در بانک اطلاعاتی ما به طور کامل ثبت می‌شود. در این سامانه مشخصاتی همچون رنگ چشم، قد، وزن، رنگ مو و... به همراه مشخصات شخصیتی و خانوادگی سارقان به ثبت می‌رسد. اطلاعاتی که برای پلیس، دستگیری این فرد را در صورت تکرار جرم به‌مراتب ساده می‌کند، حتی اگر در شهری خارج از مشهد مرتکب جرم شده باشد.
نگهبان می‌افزاید: این سیستم مدام به‌روز می‌شود و اشرافیت کاملی روی سارقان داریم، یعنی اطلاعات کامل اولین سارق تا افرادی که سابقه‌دار هستند. در بیشتر طرح‌هایی که اجرا می‌کنیم نیز تمرکز ما روی افراد همین فهرست است که در پرونده آن‌ها تکرار سرقت بار‌ها دیده می‌شود. این ظرفیت عادی است و پلیس روی تمام سارقان تمرکز دارد.
همیشه این نگرانی وجود دارد که سارق تازه‌کار و نوجوان پس از ورود به زندان با مهارت بیشتری به جامعه بازگردد و دوباره دست به جرم بزند، موضوعی که فرمانده انتظامی مشهد درباره‌اش می‌گوید: در کلانتری‌ها یک اتاق مشاوره با افراد متخصص وجود دارد. بسته به نظر مقام‌قضایی یا رئیس کلانتری، فردی که مرتکب جرم شده است می‌تواند در این اتاق مشاوره ببیند. بسیاری از این مشاوره‌ها به نوجوانانی ارائه می‌شود که حتی فرد نیاز مالی نداشته یا فقط برای تأمین هزینه موادمخدر این‌کار را انجام داده است.
وی ادامه می‌دهد: ما به نوجوان بزهکار و خانواده‌اش کمک می‌کنیم، اما درباره زندان رفتن سارقان تازه‌کار باید بگویم بسیاری از افرادی که برای جرائم خود به زندان می‌روند، پس از آزادی به آغوش جامعه بازمی‌گردند. خیلی‌ها پس از سپری‌کردن دوران محکومیت زندگی خوبی را شروع می‌کنند. تنها تعداد اندکی هستند که دوباره بزهکاری را از سر می‌گیرند. برای سرقت‌اولی‌ها برنامه‌های خوبی در زندان برگزار می‌شود و اثرگذار است، اما برای سارقان حرفه‌ای راه دیگری به‌جز زندان وجود ندارد.
چه عواملی باعث می‌شود نوجوانی که پیش از این در کلاس درس به‌عنوان یک دانش‌آموز مشغول تحصیل بوده به بزهکاری روی می‌آرود؟ برای یافتن پاسخ این سؤال به‌سراغ یک جامعه‌شناس می‌رویم.
دکتر حسین اکبری درباره نوجوانانی که مرتکب جرم می‌شوند، می‌گوید: اینکه نوجوانی خشونت از خود نشان می‌دهد یا برای دیگران ایجاد مزاحمت می‌کند، به‌هیچ‌عنوان پدیده تک‌عاملی نیست و باید برای حل و کاستن آن‌ها ابتدا عوامل را شناخت و توجه داشت که نوجوان تحت‌تأثیر چه عوامل و شرایطی دست به این اقدام زده است.
این عضو هیئت‌علمی دانشگاه فردوسی ادامه می‌دهد: یکی از این عوامل شبکه هم‌سالان است، در واقع نوجوان از زیستن در جامعه یا محله‌ای که انجام بزهکاری‌هایی مانند سرقت در آن زیاد است، ممکن است الگو بگیرد. به عبارتی اگر انجام بزهکاری در یک خانه یا محله زیاد باشد، می‌تواند روی نوجوان تأثیر بگذارد. در مطالعات دیده شده برخی بزهکاری‌ها از سوی نوجوانان، تابع یک الگوی مکانی است. این بدان معناست که برخی مناطق استعداد بیشتری برای پرورش خلاف‌کار دارند. با دقت به محل زندگی مجرمان و بزهکاران نوجوان می‌توانیم شاهد یک الگوی مکانی باشیم.
نیاز به خودنمایی، عامل دیگری است که اکبری آن را عامل ارتکاب بزهکاری در نوجوانان می‌داند و می‌گوید: نظریات فشار عمومی، یکی دیگر از مسائلی است که در مطالعاتی که روی نوجوانان بزهکار انجام شده است اطلاعات جامعی به ما می‌دهد. این نظریه به ما می‌گوید، نوجوانانی که زیر فشار‌های مختلفی هستند، دست به یک‌سری اقدامات انحرافی می‌زنند. بیشتر این فشار‌ها مربوط به مسائل اقتصادی و اجتماعی است. به‌ویژه در مناطقی که خانواده‌ها دارای فرزندان زیادی هستند و روی آن‌ها نظارت کمتری دارند.
وی می‌افزاید: این نظریه همچنین می‌گوید که ما در جامعه‌ای زندگی می‌کنیم که مصرف‌گرایی و زندگی نمایشی در آن زیاد شده است، داشتن خودرو، تلفن همراه خوب و... برای خیلی‌ها بسیار مهم شده است. گاهی برخی نوجوانان اگر در جامعه نتوانند به این چیز‌ها برسند، دست به اقدامات نامشروع می‌زنند. آن‌ها می‌کوشند از طریق دزدی به نیاز‌های خود پاسخ بدهند.
به عبارت دیگر اگر فرد به سطح زندگی ایده‌آل و آرزو‌های خود نرسد، می‌کوشد از راه‌های نامشروع به خواسته‌هایش برسد، البته رفتار‌های انحرافی افراد متغیر است. باید موردی به این نوجوانان بپردازیم تا ببینیم دلیل هر فرد چیست. آیا اختلالات شخصیتی عامل بزهکاری نوجوان بوده است یا خیر. ضمن اینکه نباید از اهمیت یادگیری اجتماعی غافل شویم. نوجوانان می‌توانند از شاخ‌ها و قلدر‌های محله که برای خود جذابیت ایجاد می‌کنند الگو بگیرند.
این جامعه‌شناس با اشاره به نقش خانواده در روی‌آوردن به بزهکاری‌های نوجوانان بیان می‌کند: وقتی نوجوان در خانواده نابسامان بزرگ می‌شود، احتمال درگیرشدن او در ارتکاب بزهکاری بیشتر می‌شود. یعنی احتمال بزهکارشدن نوجوان در خانواده‌های بدسرپرست، بی‌سرپرست و خانواده‌های با شدت درگیری زیاد خیلی بیشتر است. افراد در خانواده می‌توانند خشونت را یاد بگیرند.
افرادی که در محیط خانواده خشونت را تجربه می‌کنند، در جامعه آن را اجرا می‌کنند. بحث دیگر این است که وقتی نوجوان در خانه مورد خشونت قرار بگیرد، احساس سرخوردگی و ناکامی پیدا می‌کند و این سرخوردگی‌ها را در محیط بیرون از خانه بروز می‌دهد.
شاید یک سؤال برای شما پیش بیاید که چطور بفهمیم فرزند ما مشخصات یک بزهکار را دارد؟ موضوعی که آن را با یک روان‌شناس مطرح کردیم.
مهدی سودآوری نقش خانواده را در پیشگیری از تمایل به انجام جرم در نوجوانان بسیار مهم می‌داند و می‌گوید: برخی رفتار‌های پرخطر به عوامل ژنتیکی بازمی‌گردد. در واقع فرزندانی که رفتار‌های بیش‌فعالانه دارند کمتر به عواقب رفتارهایشان فکر می‌کنند، یعنی ممکن است بدون درنظرگرفتن عواقب پرش، از پنجره به پایین بپرند.
وی می‌افزاید: اختلالات ژنتیکی اگر در کودکی درمان نشود می‌تواند در آینده کودک را به سمت بزهکاری بکشاند. این مسائل می‌تواند به عنوان دروازه بزهکاری برای کودک باشد. والدینی که شاهد رفتار‌های پرخطر از کودک بیش‌فعال خود هستند، باید به فکر درمانش باشند که با دارودرمانی، بازی‌درمانی و مشاوره می‌توان این مشکل را درمان کرد. به طور مثال کودکی که در پنج‌سالگی به گربه آسیب می‌زند، این خودش رفتاری پرخطر و خشن است. در کودک پنج یا شش‌ساله به‌راحتی می‌توان این مشکلات را درمان کرد، اما در پانزده سالگی، این موضوع دیگر تبدیل به سبک رفتار نوجوان شده است.
سودآوری ادامه می‌دهد: یکدیگر از عوامل بزهکارشدن نوجوانان، خانواده است. در خانواده‌های نابسامان، والدینی که از نظر عاطفی از یکدیگر جدا هستند یا سرزنشگرند، کودک رها می‌شود و همین می‌تواند او را به سمت بزهکاری بکشاند. در این شرایط فرزند حس رها‌شدگی می‌کند و برای کسب حمایت به سمت گروه‌های دوستانه می‌رود. گروه‌های مختلف خلاف‌کار نیز درست از همین نقطه ضعف استفاده می‌کنند و زیر بال و پر نوجوان را می‌گیرند.
به گفته سودآوری، سرکشی نوجوانانه برای دو هدف است، یکی شکستن اقتدار والدین و دیگری جلب توجه و حمایت خانواده. نوجوان به پدر یا مادرش می‌گوید که کار‌های من به تو ربطی ندارد، اما در دلش دوست دارد والدینش با او تماس بگیرند و بپرسند کجا هستی و چه می‌کنی؟ برای اینکه از آینده فرزندمان مراقبت کنیم، باید در همان نوجوانی یک‌سری مهارت‌های مهم مانند تحمل ناکامی را به او بیاموزیم. باید به فرزند یاد بدهیم ما و او هرچه می‌خواهیم به دست نمی‌آوریم، چه درخواست مالی باشد و چه عاطفی.
این روان‌شناس می‌گوید: اگر کودک درست تربیت شود یک نوجوان سالم و باآینده خواهد بود، در غیر این صورت این احتمال وجود دارد که او نتواند ناکامی‌ها را تحمل کند و به سن نوجوانی که برسد موتورسیکلت و تلفن همراه بخواهد، حالا اگر خانواده نتواند آن‌ها را تأمین کند، ممکن است با رفتار‌های بزهکاری تلاش کند آن‌ها را به دست بیاورد.
وی اضافه می‌کند: در صورتی که نوجوان دست به بزهکاری زد، خانواده می‌تواند از روی نشانه‌هایی همچون ظاهر پریشان و اضطراب به احوالش پی‌ببرد. نوجوان هنگام رفتار‌های بزهکاری عذاب وجدان می‌گیرد و دچار افت تحصیلی می‌شود. در این هنگام دعواکردن و منع نوجوان از برخی امکانات بی‌نتیجه است. اینجا تنها راه برخورد، ایجاد محرومیت‌هاست.
این روان‌شناس با بیان اینکه اگر پدر و مادری متوجه دزدی فرزندشان شدند، باید جریمه سنگینی برایش در نظر بگیرند، تصریح می‌کند: تفاوتی ندارد سرقت یک مداد باشد یا چیزی بزرگ‌تر، والدین باید با صاحب آن وسیله تماس بگیرند و فرزند خود را مجبور کنند از صاحبش عذرخواهی کند. لاپوشانی‌کردن بزهکاری فرزند باعث می‌شود که تصور کند همواره می‌تواند از اشتباهاتی که کرده فرار کند. او باید شرمگین شود.
سودآوری ادامه می‌دهد: والدین باید توجه داشته باشند که نوجوان مضطرب، مستعد بزهکاری است و می‌تواند از رفتار‌های زورگیری و گوشی‌قاپی شروع شود تا رفتار‌های جنسی پرخطر. تفاوتی هم بین پسر و دختر نوجوان در این زمینه نیست. دختران هم به‌نوعی دیگر بزهکاری انجام می‌دهند که هزینه‌های خاص خود را دارد. والدین باید به رفتار‌های هشدارگونه توجه داشته باشند.
برای نمونه زورگویی در مدرسه خیلی نشانه مهمی است. در واقع نوجوان در حال تمرین قلدری برای ورود به جامعه است، گاهی والدین خوشحال می‌شوند که فرزندشان بزن‌بهادر است، اما این نشانه‌ای خطرناک و نگران‌کننده است. والدین فرزند را باید طوری تربیت کنند که نیاز به دوستی با هر کسی نداشته باشد.