پایش سلامت روان سربازان جدی گرفته نمی‌شود؟

به گزارش شهرآرانیوز، آخرین نمونه‌اش همین اسفند پارسال بود. خبر کوتاهی که منتشر شد، از خودکشی جوانی حکایت داشت که در شهرستان کرمان و در یکی از روز‌های خدمتش، سلاح جنگی را به‌سوی خودش گرفته و به زندگی‌اش پایان داده بود. پس از آن نه خبری رسید از بررسی کارشناسانه و نه حتی آسیب‌شناسی ماجرا. در سال‌های اخیر، گاه‌به‌گاه گزارش‌هایی از خودکشی درمیان سربازان نظام‌وظیفه به گوش می‌رسد. اخبار خودکشی، گزارش‌هایی است که خبری می‌شود و آن درگیری‌ها و مشکلاتی که درپی وجود اختلال‌های روحی در میان سربازان رخ می‌دهد، رسانه‌ای نمی‌شود.

مسلم است که آماری از میزان خودکشی در میان سربازان وجود ندارد، اما ماجرا این است که اگر آمار یا درصدی از اختلالات روانی در میان افراد جامعه اعلام می‌شود، باید میزان آن در بین سربازان هم مشخص شده باشد؛ زیرا برای بسیاری از مشاغل حساس مثل خلبانی، غربالگری و آزمون‌های سلامت روان سخت‌گیرانه اعمال می‌شود، پس چرا درباره سرباز‌ها که باید اسلحه دست بگیرند، چنین کاری صورت نگیرد؟ با وجود اخبار به نظر می‌رسد غربالگری‌هایی که انجام می‌شود، خیلی قرص و محکم نیست.

مشمول باید خودش مشکل را اعلام کند

برای آگاهی از اینکه اوضاع تشخیص و غربالگری جوانان آماده به خدمت ما چگونه است و اصلا چطور می‌توان اختلال روحی و روانی آنان را تشخیص داد و از ورودشان به خدمت جلوگیری کرد، سراغی از سرهنگ سیدمحسن شجاعی، معاون وظیفه عمومی فرماندهی انتظامی خراسان رضوی، گرفته ایم.

وضعیت استان ما و نحوه غربالگری سلامت روان افراد آماده به خدمت چگونه است؟ اصلا برای این گروه چه برنامه‌ای چیده شده است؟

در موضوع اعزام سربازان و شروع خدمتشان، مراحل اداری مشخصی وجود دارد. ابتدا مشمول به پلیس ۱۰+ مراجعه می‌کند و درخواست اعزام می‌دهد. قبل از تحویل برگه اعزام، فرد از طریق دفاتر به یکی از پزشکان معاینه اول معرفی خواهد شد. سپس به پزشک مراجعه می‌کند و معاینات و بررسی‌های سلامت جسمی و روانی انجام می‌شود.

 اگر بیماری مشهودی شبیه نقص عضو داشته باشد، پزشک او را به شورای پزشکی معرفی خواهد کرد. شورای پزشکی، نوع معافیت، از معاف از رزم تا معافیت دائم را تعیین خواهد کرد. اما اگر مشکل مشهود نباشد، مثل بیماری‌های اعصاب و روان یا بیماری‌های داخلی، مشمول باید خودش مشکلش را اعلام کند؛ چه جسمی باشد و چه روحی.

بازهم پزشک معاینه اول آن مشکل را بررسی می‌کند و فرد مشمول را به شورای پزشکی ارجاع می‌دهد. برخی افراد، مشکلات روحی خود را پنهان می‌کنند. پزشک هم مستندات واضحی ندارد؛ به همین دلیل تشخیص سالم می‌گذارد و فرد، مشمول خدمت می‌شود. به دنبال آن مشکل روحی ابتدایی، ممکن است در طول خدمت تحت تأثیر عوامل مختلف همچون محل خدمت یا دوری از خانواده، بیماری روحی فرد تشدید شود، از خدمت متواری شود یا دست به اقدامات دیگری بزند.

*یعنی بین متخصصان و پزشکان، روان پزشک هم دارید؟

بله به محض اینکه پزشک اول تشخیص بدهد که فرد در حال پنهان کردن موضوعی است یا رفتار و گفتار عادی ندارد، به شورای پزشکی معرفی می‌شود. در سیر مراحل پزشکی، پزشک متخصص اعصاب وروان هم اظهارنظر خواهد کرد. به رأی شورای پزشکی هم می‌شود اعتراض کرد و امکان بررسی دوباره در شورای عالی پزشکی وجود دارد.

 بحث ما این است که تا سلامت جسمی و روحی مشمول به ما ثابت نشود، خودمان از اعزام او جلوگیری می‌کنیم. نمونه‌هایی بوده است که فرد خیلی برای اعزام به خدمت اصرار داشته، با این حال به تشخیص پزشک، معاف موقت یا دائم شده است. گاهی شرایط جسمی و روحی را نداشته است، اما خود یا خانواده اش اصرار داشته اند که اعزام شود و ما گفته ایم تا مشکل حل نشود و موضوع آن مشمول دوباره در شورای پزشکی مطرح نشود، او را اعزام نخواهیم کرد.

*یعنی درحال حاضر این فرایند طی می‌شود؟ خب اگر فرد خودش متوجه نشده باشد و اعلام نکند که مشکلات روحی دارد یا در حد اختلال نباشد که معمولا هم افراد حاضر نیستند به خودشان انگ بزنند، آن وقت از مراحل تشخیص عبور خواهد کرد؟

اگر خودش نگوید معمولا خانواده اعلام می‌کند که مثلا فرزند ما مدتی است گوشه گیر شده است یا رفتار‌های غیرعادی دارد یا مواردی شبیه این و ما باز مراحل را پیگیری می‌کنیم. حتما اصرار می‌کنیم که در شورای پزشکی شرکت کند، اما دست کم باید اطلاعاتی داشته باشیم؛ یا از طریق خودش یا اطرافیانش.

آماری دارید که چنددرصد افراد، وارد فرایند بررسی دقیق‌تر می‌شوند؟ اختلالات روانی شان تشخیص داده‌ می‌شود یا سنجش سلامت روان می‌شوند؟

درصد نمی‌توانم بگویم، اما نمونه‌هایی داشته ایم؛ نمونه‌هایی که حالات روانی فرد را پزشک تشخیص داده بود.

پیشنهاد نشده است که یک بخش سنجش سلامت روان بگذاریم و تست سلامت روان از همه بگیریم؟

همه باید اول به پزشک مراجعه کنند و تأیید او را بگیرند. پزشکان معاینه اول که با این گونه افراد مواجه می‌شوند، سؤالات روان شناختی از فرد آماده به خدمت می‌پرسند؛ البته این سؤالات تخصصی نیست و باید برای تشخیص دقیق به متخصص اعصاب وروان ارجاع داده شوند. نوع اختلال در آن سطح، مشخص می‌شود.

*فرض کنیم فرد اعزام شد و کسی هم متوجه مشکلش نشد. اگر در مراحل مختلف خدمت متوجه شوند، چطور؟ به حال خودش رها می‌شود؟

ما تا لحظه آخر اعزام یعنی هنگام سوار شدن به اتوبوس هم مشمولان را زیرنظر داریم و غربالگری می‌کنیم. اگر متوجه شویم یک نفر رفتار مشکوکی دارد یا اطرافیانش چنین چیزی می‌گویند، او را از اعزام منع می‌کنیم و به شورای پزشکی برمی گردانیم. کارکنان اداره پزشکی ما که با این گونه افراد مواجه هستند، موارد مشکوک را هنگام اعزام هم کنترل می‌کنند. بار‌ها مشمول را از اتوبوس پیاده کرده ایم. خانواده هم استقبال می‌کند که فرزندش علائمی داشته باشد و در برخی مواقع حتی در شورای پزشکی یا شورای عالی پزشکی منجر به معافیت از رزم یا خدمت هم شده است. 

نه تنها بیماری روحی بلکه بیماری جسمی هم بین آن‌ها دیده شده بود. مشمول حتی پس از اعزام و هنگامی که به مرکز آموزشی هم معرفی می‌شود، فرصت دارد از مشکلش بگوید و سربازان به حال خود رها نمی‌شوند. در هرکدام از مراکز خدمت، بهداری و پزشک وجود دارد که سربازان می‌توانند به آنجا مراجعه کنند. 

در آن مرحله هم مشکلشان در کمیسیون پزشکی مطرح می‌شود. پس جوانان بدانند که چه قبل از خدمت و چه حین آن، امکان بررسی مشکل وجود دارد. از طرف دیگر برخی جوانان هنگام اعزام، سلامت روحی دارند، اما در شرایط جدید، دچار مشکل می‌شوند، با این حال مشکل آنان نیز قابلیت پیگیری دارد.

از بین سربازانی که از مشهد به خدمت اعزام شده اند، گزارش خودکشی داشته ایم؟

حوزه کاری ما تا قبل از ورود به مرحله آموزش است. حوزه نظام وظیفه وظیفه عمومی هر استانی تا زمانی مسئول است که سرباز را سالم تحویل مرکز آموزش مربوط بدهد. بعد از اینکه وارد خدمت شد، هیچ اطلاعی از سرنوشت سرباز نداریم؛ چون وارد خانواده نیرو‌های مسلح می‌شود.

برنامه‌ای برای آینده سنجش سلامت روان مشمولان وجود دارد یا همین مراحل را ادامه خواهید داد؟

رویکرد و اهداف سازمان وظیفه عمومی این است که سرباز را برای آموزش رزم و انجام خدمت سربازی، معرفی کنیم که ما تا زمانی که از سلامت روان او مطمئن نشویم، از اعزام وی جلوگیری خواهیم کرد.

ولی هنگام اعزام به خدمت، همه به دنبال گرفتن معافیت هستند. نگران نیستید که نداشتن سلامت روان، بهانه‌ای برای خدمت نرفتن باشد؟

با وجود شورا‌های پزشکی، وظیفه قانونی این است که درست تشخیص بدهند. برخی هم شاید تمارض کنند که تشخیص آن هم با پزشک معتمد است. معلوم است که اعلام فرد، کافی نیست و غربالگری و تأیید صلاحیت لازم است.

با وجود بیماری‌های روحی شایعی که در جامعه وجود دارد، کمیسیون و شورا‌های پزشکی باید شاخص‌ها را جزئی‌تر کنند؟

ما در طول سال و هر فصل برای پزشکان معاینه اول، جلسات آموزشی و توجیهی برگزار می ‎کنیم. برخورد اول با فرد آماده به خدمت مهم است و تأکید ما بر مشکلات اعصاب و روانی است که پنهان هستند. تست‌هایی دراختیار آنان قرار داده ایم که خلاصه‌ای از وضعیت روحی و جسمی داشته باشند.

استقبال سربازان از مراکز مشاوره

سؤالاتمان را درباره وضعیت سلامت روان سربازان از امیرسرتیپ رضا آذریان، فرمانده قرارگاه منطقه‌ای شمال شرق نیروی زمینی ارتش، هم می‌پرسیم. او به امکان سنجش و بررسی سلامت روان سربازان در دوران خدمت اشاره می‌کند و‌ می‌گوید: همان طور که فرد مراحل اعزام را طی می‌کند، امکان سنجش سلامت روان او وجود دارد، اما هنگامی هم که وارد مرکز آموزشی می‌شود، درصورتی که متوجه مشکل شوند، وارد مرکز غربالگری می‌شود. ما در رده گروهان، گردان، تیپ، لشکر و قرارگاه، مرکز مشاوره داریم. یعنی سرباز در هر رده خدمت کند، می‌تواند خدمات روان شناختی بگیرد.   

وی درباره میزان اثرگذاری این مراکز در حین خدمت می‌گوید: استقبال از مرکز مشاوره ازسوی سربازان خیلی خوب است. گاهی مشکلات روحی فرد آن قدر نیست که او را از خدمت معاف کنند و دریافت مشاوره از روان شناس، کیفیت زندگی او را ارتقا می‌دهد و از این طریق به او کمک می‌کند.   

به گفته او، در عین حال در میان کادر و سربازان، روان شناس حضور دارد و سرباز به آسانی می‌تواند مشکلاتش را با آنان در میان بگذارد بدون اینکه قرار باشد به دنبال مشاور برود. همچنین در هر گروهان، روحانی وظیفه مستقر است تا به افراد کمک کند.   
آذریان ادامه می‌دهد: ما شرایط جامعه و وضعیت خانواده‌ها را درنظر می‌گیریم و مشاور و روان شناس را برای کمک به سربازان به خدمت گرفته ایم.   

لزوم انجام تست روان شناختی

صحبت از اختلالات روحی است و رفتار‌هایی که از آن درد‌ها ناشی می‌شود. باید دلیل آن اختلالات را شناخت تا از بروز آن در دوران خاص و متفاوت خدمت پیشگیری کرد، اما به گفته دکتر رضا کاظمی، متخصص اعصاب و روان که خودش تجربه خدمت در شورای عالی پزشکی نظام وظیفه خراسان رضوی را داشته است، بروز اختلالات روحی در دوران خدمت نه فقط ناشی از سختی این دوران بلکه تصویری از وضعیت جامعه است.   

او دراین باره می‌گوید: به نظرم میزان بررسی و سنجشی که اکنون در مراکز پزشکی انجام می‌شود، کافی است. علاوه بر تشخیص اولیه پزشک، پس از اعزام و در هفته‌های نخست، پیش از آنکه اسلحه در اختیار فرد قرار بگیرد، غربالگری و تست روان شناختی انجام می‌شود. این برای آن‌ها که از معاینات اولیه گذشته اند، اما تشخیص درستی نگرفته اند، مهم است. درصورتی که نمره فرد از حدی بیشتر باشد، به کمیسیون روان پزشکی ارجاع داده می‌شود و درباره معافیت از رزم یا معافیت دائم او تصمیم گرفته خواهد شد.   

او درباره خودکشی در دوران خدمت هم بیان می‌کند: آنچه ما از خودکشی در دوران خدمت می‌بینیم، درحقیقت تصویری از جامعه است. درحال حاضر آمار خودکشی در سطح جامعه هم افزایش یافته است، دربین اقشار خاص مثل پزشکان نیز همین طور. بر همین مبنا انجام تست و بررسی وجود اختلال، یک مسئله است و امید به زندگی، مسئله‌ای دیگر. میزان امید به زندگی را که در جوان آماده به خدمت نمی‌شود سنجید؛ به خصوص اینکه خودکشی در ماه‌های بعدی خدمت اتفاق می‌افتد، نه روز‌های اول آن.   

این روان پزشک در پاسخ به این سؤال که آیا فرد در ابتدا دچار اختلالات روحی است و بعد امید به زندگی اش را از دست می‌دهد یا برعکس، می‌گوید: نمی‌توان این دو را از هم جدا کرد. شرایط زندگی، ژنتیک و روبه رو شدن با چالش‌های زندگی، همگی در کاهش امید به زندگی مؤثر هستند. یک نفر ممکن است نتواند چالشی را تحمل کند، درحالی که دیگری از آن به آسانی عبور می‌کند. اکنون، چون چالش‌های زندگی زیاد شده، تحمل‌ها هم کم شده است. موضوع، اصلی و گسترده‌تر است و برمی گردد به سطح جامعه ما.   

کاظمی با اشاره به اینکه برخی‌ها از سختی دوران خدمت و تأثیرش در ایجاد یا تشدید اختلالات روحی سخن می‌گویند، تأکید می‌کند: وضعیت خدمت پنج سال پیش هم همین بود. ۱۰ سال پیش هم شرایط سخت بود. در چند سال اخیر مدت زمان، حقوق و خیلی چیز‌های دیگر در خدمت سربازی تغییر کرده و بهتر شده، اما نتیجه بهتر نشده است، پس فشار عمومی روی کل جامعه است و خیلی وقت‌ها جوانان آینده‌ای برای خود متصور نیستند؛ به همین دلیل مؤثر دانستن یک عامل آن هم سختی دوران خدمت، کافی نیست.   

وی همچنین یادآوری می‌کند: اگر بخواهیم بروز این حوادث را در سربازی کاهش دهیم، باید امنیت روانی همه جامعه را تغییر دهیم. به نظرم ناامیدی در این ماجرا بسیار تأثیرگذار است. از طرف دیگر، افراد روی هم تأثیر می‌گذارند. یعنی وقتی یک خودکشی در جامعه می‌بینیم، یک پیغام برای دیگران است.   

این متخصص اعصاب و روان درباره اهمیت دوران خدمت توضیح می‌دهد: معمولا در هجده سالگی بسیاری از بیماری‌های اساسی، مزمن و سخت روان پزشکی بروز می‌کند. هجده سالگی سن شروع و بروز بیماری‌های اساسی مثل جنون یا اختلال خلقی دوقطبی است که البته این بیماری‌ها با هم هم پوشانی دارند. تفاوتی ندارد که فرد در این سن سربازی برود یا دانشگاه یا هیچ کدام. پس این سن، سن حساسی است. درعین حال اگر محیط حمایت گرایانه باشد، احتمال بروز اختلال روحی در آن کمتر می‌شود. شرایط محیطی خدمت، زمینه روانی فرد و درمجموع وضعیت عمومی جامعه در آمار خودکشی در دوران خدمت مؤثر هستند.   

کاظمی به علائمی اشاره می‌کند که هشداردهنده است و باید پیش یا هنگام سربازی اطلاع داده شود؛ این ماجرا دو جنبه دارد. برخی افراد از مشکلات روحی خود مثل اضطراب زیاد، بی خوابی، بی حوصلگی، نداشتن ارتباط با دیگران یا علاقه نداشتن به تفریح آگاهی دارند. ولی عده‌ای از افراد به حال بد خود آگاهی ندارند.

در این شرایط معمولا فرماندهان یگان‌ها که افراد باتجربه‌ای هستند، متوجه تغییر رفتار سربازان خود خواهند شد و آنان را شناسایی خواهند کرد. شاید به این دلیل که عواقب هراتفاقی در ابتدا با آن هاست و بنابراین آنان را به آدم‌های توانمند و تیزبینی تبدیل کرده است. اما شبیه شرایط بیمارستانی است؛ پرستاری با چند تخت و بیمار. به هرحال باید از راه‌های مختلف، مراقب بود و پیگیری کرد.