زلزله مشهد ساعت ۲۲:۵۷ شب رخ داد. هنوز چراغ خیلی از خانه‌ها روشن بود و مردم نخوابیده بودند؛ هر‌چند با وقوع آن، تا صبح خواب به چشم خیلی‌ها نیامد.
محدثه شوشتری | شهرآرانیوز؛ دلهره سه سال پیش و شبی که مردم در پارک‌ها و سوله‌های بحران خوابیدند، عــــده‌ای به صحن‌های حرم امام‌رضا (ع) پناه بردند و برخی پمپ‌های بنزین را قُرق کردند و راه خروجی‌های مشهد را در پیش گرفتند، در دوشنبه‌شب گذشته، دوباره به جان مردم افتاد. زلزله ۴.۲ریشتری که مثل زلزله ۱۶فروردین سال۹۶، مرکزش سفیدسنگ بود، مشهد را لرزاند. فاصله مشهد تا کانون زلزله ۶۹کیلومتر بود، اما خیلی از مردم، آن را احساس کردند.
زلزله ساعت ۲۲:۵۷ شب رخ داد. هنوز چراغ خیلی از خانه‌ها روشن بود و مردم نخوابیده بودند؛ هر‌چند با وقوع آن، تا صبح خواب به چشم خیلی‌ها نیامد.
اولین واکنش‌ها بعد از زلزله
اولین واکنش‌ها بعد از زلزله افزایش تماس‌های تلفنی بود. هر‌کسی جویای احوال خویشاوندان خود بود و اولین سؤال اینکه «متوجه زلزله شدید؟» همه دنبال خبر بودند؛ اینکه زلزله چند ریشتر بوده، مرکزش کجا بوده، اینکه چه کنند، پیش‌لرزه بوده و برای زلزله بزرگ‌تر شب‌زنده‌داری کنند یا آسوده بخوابند، و اگر زلزله اصلی همین بوده، قطعا زلزله‌های بعدی پس‌لرزه و با قدرت کمتر از ۴ریشتر خواهد بود و خطری آن‌ها تهدید نخواهد کرد. شاید جزو معدود‌زمان‌هایی بود که خیلی از شهروندان پای شبکه سیمای استانی نشستند تا پاسخ پرسش‌های خود را بیابند، اما طبق معمول خبری نبود. فقط زیرنویس شبکه، آن‌هم با تأخیر، از وقوع زلزله خبر داد.
به اشتراک‌گذاشتن هراس‌ها از زلزله
شبکه‌های اجتماعی و کانال‌های خبری تلگرامی، اما خیلی زودتر، جای این خبررسانی را پُر کردند. حتی واکنش‌های طنز کاربران مشهدی را هم منعکس کردند. واکنش‌های مجازی مردم در‌عین طنز بودن، حکایت از نقد‌های اجتماعیِ روزگار سخت کرونا، وضع اقتصاد و دلهره از سقف‌های ناایمن بالای سرشان داشت.
کاربرانی که به بحث و نظر درباره زلزله پرداخته بودند، بیشتر هراسشان را از آوار و خطر‌های زلزله به اشتراک گذاشته بودند. عده زیادی از جریمه تردد شبانه نوشته بودند؛ اینکه اگر بیرون بروند جریمه می‌شوند و اگر در خانه بمانند، سقف ممکن است بالای سرشان آوار شود. کاربرانی هم به طنز از جان‌به‌در‌بردن‌های مختلف مردم می‌گفتند و اینکه حالا که کرونا عقب‌نشینی کرده، باید منتظر حادثه دیگری باشند.
خیلی زودتر از آنکه سیمای استانی یا مراجع خبررسانی، آگاه‌سازی و اطلاع‌رسانی درباره مواجهه با زلزله‌های احتمالی بعدی را آغاز کنند، موج بعدی واکنش‌های مجازی، به‌اشتراک‌گذاشتن تصاویر آماده‌باش بود. کاربرانی یک بطری آب و پتو و لباس گرم و نشستن در گوشه ایمن دیوارِ خانه‌شان را به اشتراک گذاشته بودند. کاربرانی دیگر آماده‌بودن خود را با شال و کلاه‌کردن و گوشی‌به دست نشان می‌دادند. حتی عده‌ای توصیه‌هایشان را به دیگران هم منتقل می‌کردند؛ اینکه با لباس آماده و کفش پوشیده امشب را بگذرانند و راحت نخوابند.
با انتشار اخبار در سایت‌های خبری، کم‌کم پای اظهارات رسمی متولیان و مسئولان هم به میان آمد. هلال احمر، آتش‌نشانی، پایگاه‌های بحران، پلیس راه و اورژانس اعلام آماده‌باش کردند. تیم‌های ارزیاب و نیرو‌های امدادی نیمه‌شب به منطقه سفیدسنگ که کانون زلزله بود، اعزام شدند. اخبار اولیه از خسارات جانی و مالی خاصی حکایت نمی‌کرد، اما همچنان دلهره و هراس برای وقوع زلزله بعدی در مردم وجود داشت.
پس لرزه‌های زلزله و هراس دوباره
با اولین پس‌لرزه در ساعت۱۱:۱۴ دقیقه صبح سه‌شنبه (دیروز) دوباره برای لحظاتی هول و استرس زلزله به جان همه آن‌هایی افتاد که زیر پایشان لرزیده بود. دوباره تلفن‌زدن‌ها و واکنش‌ها شروع شد. قدرت زلزله ۳.۶ریشتر بود. مرکز زلزله هم دوباره سفیدسنگ و این‌بار در عمق ۱۰کیلومتری زمین. زلزله دیگری هم با همین قدرت روز گذشته، مناطقی از خراسان رضوی را لرزاند. اما این‌بار مرکز زلزله، سرخس بود. این زمین‌لرزه، یک پس‌لرزه ۲.۶ریشتری هم داشت که درست ۶دقیقه بعد از زلزله اول، در ساعت۱۰:۵۳ رخ داد.
۴ زلزله در فاصله ۲۴ ساعت
تا زمان تنظیم این گزارش، در‌مجموع هشت زلزله در فاصله ۲۴ساعت در خراسان رضوی رخ داده است تا هشداری دوباره باشد برای آن‌هایی که نه دنبال ایمن‌سازی و مقاوم‌سازی ساختمان‌ها هستند و نه تدابیری اندیشیده‌اند که درصورت وقوع زلزله بزرگ‌تر، بشود با آن‌ها از شدت فاجعه کاست. بسیارند متولیان و مسئولانی که بعد‌از هر زلزله فقط در جلسات و حرف‌های پشت تریبون، از اهم آمادگی برای مواجهه با بحران زلزله می‌گویند، اما بعد‌از فروکش اخبار، دوباره خونسردی همه را فرا‌می‌گیرد. چنان‌که بعد از زلزله ۱۶فروردین سال۹۶ قرار بود سه اردوگاه اقماری برای مشهد با هدف مدیریت بعد از زلزله ساخته شود، اما خبری از اجرای این مصوبه قدیمی نشد.
ساخت اردوگاه‌های اقماری مشهد روی زمین مانده است
درست از ۱۴سال پیش، این مصوبه کارگروه مدیریت بحران استان خاک می‌خورد و روی کاغذ باقی مانده است؛ در‌صورتی‌که در پایتخت، سال‌هاست در ورودی‌ها و خروجی‌های تهران، این اردوگاه‌ها آماده شده‌اند.
به‌منظور پیگیری موضوع ساخت سه اردوگاه اقماری برای مشهد و جویا‌شدن خبر‌های تکمیلی زلزله‌ای که دوشنبه شب رخ داد، با مدیر‌عامل جمعیت هلال‌احمر خراسان رضوی گفتگو می‌کنیم.
دکترسیدمجتبی احمدی در پاسخ به سؤال خبرنگار ما درباره اینکه بالاخره ساخت سه اردوگاه اقماری مشهد برای مدیریت بحران هنگام وقوع زلزله به کجا رسید، می‌گوید: سال۸۶ شرکت فرنهاد به‌عنوان مشاور برای مطالعه ساخت اردوگاه‌های اقماری مشهد انتخاب شد. این مطالعات انجام گرفت و در کارگروه امداد و نجات و مدیریت بحران هم مصوب شد، اما برای اجرا نیاز به اعتبار دارد. امیدواریم برای این مصوبه مهم و ضروری اعتبار تخصیص یابد.
وی با بیان اینکه نهاد‌هایی نظیر شهرداری و دستگاه‌های دولتی می‌توانند برای تأمین اعتبار ساخت اردوگاه‌های اقماری کمک کنند، توضیح می‌دهد: این اردوگاه‌ها از‌نظر زیرساخت‌های مدیریت بحران باید در ورودی و خروجی شهر ساخته شوند تا درصورت وقوع زلزله و بسته‌شدن خیابان‌ها و راه‌ها، بتوان از این اردوگاه‌ها برای ورودی کمک‌ها، استقرار نیرو‌های امدادی، اسکان، دپوی اقلام مورد‌نیاز برای مدیریت زلزله استفاده کرد، چنان‌که در پایتخت، این اردوگاه‌ها در حسن‌آباد، پاکدشت، نظرآباد و... به‌عنوان نقاط ورودی و خروجی شهر ایجاد شده‌اند.
به گفته احمدی، در طرح مطالعاتی ساخت اردوگاه‌های اقماری برای مشهد پیش بینی شده بود که یک اردوگاه در ورودی مشهد از سمت قوچان، اردوگاه دیگر در ورودی خواجه‌مرداد و یک اردوگاه هم در صدمتری ساخته شود. وی می‌افزاید: ساخت این اردوگاه‌ها اعتبار سنگینی می‌طلبد و نیاز است عزم ملی برای مدیریت بحران مشهد، این موضوع را محقق کند. مشهد را اگر در شرایط کرونا در نظر نگیریم، شهری فراملی و بین‌المللی است و جمعیت ثابت و درگردش آن در بازه‌های زمانی به چندین میلیون نفر می‌رسد.
احمدی، دیگر سؤال خبرنگار ما را درباره اینکه هلال احمر استان برای مدیریت بحران زلزله در مشهد چقدر آماده است، این‌گونه پاسخ می‌دهد: مشهد گسترده است و جمعیت بیش‌از ۳ میلیون نفری دارد. اگر زلزله‌ای شدید با خسارات زیاد رخ دهد، بی‌شک با بحران شدیدی روبه‌رو خواهیم بود.
در زلزله بم با جمعیت ۱۱۰هزار نفری یک بحران ملی را پشت سر گذاشتیم؛ حالا در نظر بگیرید مشهد را با جمعیت چند‌ده‌برابری آن. البته هلال احمر استان بر‌اساس مبنا‌ها و ساختار‌های علمی، آموزش نیرو‌های متخصص، ارزیاب، مربی‌های بحران، نیرو‌های امداد و نجات را به‌همراه دپو‌کردن اقلام شانزده‌گانه مدیریت امداد و نجات در دستور‌کار داشته است. به‌میزان ۲درصد جمعیت، در انبار‌ها اقلام شانزده‌گانه دپو شده و درحال چرخش است.
وی در بخش دیگری از سخنانش به جمع‌بندی زلزله دوشنبه شب و صبح سه‌شنبه می‌پردازد و توضیح می‌دهد: هشت تیم ارزیاب هلال احمر به‌همراه نیرو‌های امدادی و نجاتگر از فریمان و تربت‌جام به محل حادثه در ۱۳ روستایی که شدت حادثه در آن‌ها بیشتر بود، اعزام شدند. خوشبختانه این زلزله خسارت جانی و مالی جدی در بر‌نداشت؛ فقط سه نفر حین ترک محل و بر‌اثر استرس دچار مصدومیت شدند. فوت دو نفر در جاده نیز بر‌اثر زلزله نبود و حادثه مربوط به رانندگی بوده است.
محاصره مشهد با گسل‌های زلزله
در‌کنار اینکه مشهد و زیرساخت‌های آن، تاب‌آوری چندانی برای زلزله‌های بزرگ ندارد، موقعیت جغرافیایی این شهر نیز به‌گونه‌ای است که به‌دلیل محاصره‌شدن بین گسل‌های مختلف، بر خطر بروز فاجعه در هر زمانی می‌افزاید. تاریخ هم گواه می‌دهد که بارها، لرزه بر جان این شهر افتاده است. در یکی از تاریخی‌ترین زلزله‌ها، زلزله‌ای بزرگ با کشته‌ها و خرابی‌های بسیار حتی گنبد بارگاه رضوی را فروریخته است. هر‌چند با وجود پیشرفت علم، زمان وقوع زلزله مشخص نیست، بررسی‌های کارشناسانه، این خطر را بیخ گوش مشهد می‌داند و اینکه زلزله‌ای تا ۷ریشتر در مشهد هر لحظه ممکن است رخ بدهد.
درباره گسل‌ها نیز باید گفت مشهد در جنوب با گسل سنگ‌بست- شاندیز و در شمال با گسل کشف‌رود و شاخه‌های این گسل محاصره شده است.
مشهد در‌برابر زلزله‌های بزرگ تاب چندانی ندارد
موضوع مهم دیگر درباره تاب‌آور‌نبودن مشهد در‌برابر زلزله، بیش از ۴ هزار و ۵۰۰هکتار بافت ناکارآمد شهری و یک‌میلیون و ۳۰۰هزار حاشیه‌نشین این شهر است. درباره این موضوع با مدیرکل مدیریت بحران استانداری خراسان‌رضوی صحبت می‌کنیم. حجت‌علی شایان‌فر با تأکید بر مقاوم‌سازی ساختمان‌ها و بهسازی مناطق فرسوده مشهد، می‌گوید: اجرای آیین‌نامه۲۸۰۰ و مقررات ملی ساختمان شروع خوبی بود، اما این آیین‌نامه به‌معنای آن نیست که می‌توانیم همه مشکلات را یک‌شبه حل کنیم.
وی در پاسخ به این نقد که مشهد تاب‌آوری چندانی برای رویارویی با بحران بعد‌از زلزله ندارد و از‌طرفی زیرساخت‌های مدیریت بحران در این شهر نقص دارند، توضیح می‌دهد: مشهد خطر‌پذیری زیادی در زلزله دارد، اما اقدامات آموزشی و مدیریت بحران در این شهر آغاز شده است و نسبت‌به بسیاری از شهر‌های بزرگ کشور، وضعیت بهتری داریم.
برای نمونه در بخش آموزش مردم اقداماتی انجام شده است و تا‌کنون بیش‌از ۱۰ هزار‌نفر به عضویت گروه‌های واکنش اضطراری «دوام ثامن» در‌آمده‌اند که از اقدامات و برنامه‌های شهرداری است.
سخن پایانی مدیرکل مدیریت بحران استانداری خراسان‌رضوی، توجه مستمر به موضوع مقاوم‌سازی ساختمان‌هاست و اینکه مردم و دستگاه‌های متولی در‌کنار یکدیگر باید این موضوع را سامان دهند.
آماده باش شهرداری برای اسکان اضطراری
میزان آمادگی مدیریت شهری را برای مقابله با بحران زلزله، از رئیس گروه پدافند غیرعامل و مدیریت بحران شهرداری مشهد جویا می‌شویم. وحید اکلملی در گفتگو با خبرنگار ما، وضعیت فعلی ستاد مدیریت بحران شهرداری را در حالت آماده باش اعلام می‌کند و می‌گوید: از شب دوشنبه، تمام واحد‌ها و پایگاه‌های بحران مدیریت شهری به حالت آماده باش درآمده اند. به منظور آماده کردن محلی برای اسکان اضطراری شهروندان درصورت بروز زلزله شدید، اماکنی ازجمله کمپ غدیر، نمایشگاه بین المللی مشهد، بوستان‌های شهر و پایگاه‌های بحران را درنظر گرفته ایم.
به گفته وی، در حال حاضر ۱۵ پایگاه مدیریت بحران در مشهد، فعال و برای خدمات رسانی هنگام بروز بحران و حوادث ازجمله زلزله آماده هستند. پایگاه‌های جدید بحران نیز که درحال ساخت هستند، تا سال آینده به بهره برداری خواهند رسید. به این ترتیب تعداد پایگاه‌های بحران مشهد در سال آینده به ۲۳ پایگاه افزایش خواهد یافت. او مهم‌ترین مسئله در موضوع مقابله با بحران زلزله را مشارکت مردم و دستگاه‌های متولی می‌داند و تأکید می‌کند: برای شهری مثل مشهد، علاوه بر ایجاد زیرساخت‌های مدیریت بحران و مقاوم سازی و ایمن سازی ساختمان ها، به ایجاد هماهنگی و مشارکت نیز نیاز داریم.