علیرضا وفایی نیا | شهرآرانیوز - نقشی که تا چند سده پیش نیرو‌ها و توان نظامی یک کشور در تعیین میزان قدرتش در دنیا داشت، امروز جای خود را به علم و فناوری داده و دانش به یکی از مهم‌ترین ابزار‌های تسلط بر جوامع مختلف تبدیل شده است. اقتصاد دانش‌بنیان در همه جهات توسعه پیدا کرده و بر بازار‌های جهانی حاکم شده است، به طوری که حالا دیگر به‌درستی می‌توان علم را یک منبع بسیار مهم در اقتدار ملی به حساب آورد. این موضوع در دهه‌های گذشته در کشور ما هم به طور جدی‌تر مورد پیگیری قرار گرفته و سیاست‌ها و راهبرد‌های رهبر معظم انقلاب در توسعه و پیشرفت آن نقش اثرگذاری داشته است.
برای بررسی بیشتر این موضوع، وبیناری با موضوع «هدایت موتور پیشران کشور در مسیر علم و فناوری» به همت دفتر نمایندگی حفظ و نشر آثار رهبر معظم انقلاب در مشهد مقدس برگزار شد. در این نشست که با حضور سورنا ستاری، معاون علمی و فناوری رئیس جمهور انجام شد، شرایط فعلی کشور در حوزه فناوری و نقش راهبرد‌های معظم‌له در پیشرفت اکوسیستم دانش‌بنیان کشور مورد بررسی قرار گرفت.
زمانی که سخن از پیش‌نیاز‌های توسعه فناوری است، به طور معمول انتظار داریم که درباره موضوعاتی مثل حمایت‌های مالی دولتی، تأمین زیرساخت‌های سخت‌افزاری و مواردی از این دست صحبت شود. اما از نگاه سورنا ستاری، معاون علمی و فناوری رئیس جمهور، تغییر فرهنگ مهم‌ترین پیش‌نیاز توسعه اکوسیستم فناوری کشورمان است: زمانی فکر می‌کردیم که پیشرفت مقوله‌ای سخت‌افزاری است و برای رسیدن به آن باید پالایشگاه و کارخانه‌های فولاد و سیمان بسازیم.
در دنیا هم نگاه به پیشرفت تا چند دهه پیش به همین شکل بود و جایگاه کشور‌های مختلف بر مبنای همین موارد دسته‌بندی می‌شد. اما در تجربه‌های پروژه‌های اجرایی، دیدیم که تنها با ایجاد زیرساخت‌های این‌چنینی کشور به پیشرفت دست پیدا نمی‌کند. در واقع پیشرفت بیش از هر چیز، یک مقوله فرهنگی است. اگر فرهنگ پیشرفت در کشور ما درست شود، به طور خودکار الزامات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری مورد نیاز هم به وجود خواهد آمد.
مهم‌ترین کاری که معاونت علم و فناوری ریاست جمهوری در سال‌های گذشته سعی در انجامش داشته، به وجود آوردن فرهنگ پیشرفت است. کشور ما تاریخ درخشانی در حوزه‌های دانش، تجارت و فناوری داشته است و زمانی در این زمینه‌ها بر دنیا آقایی می‌کرد، اما در ۲ قرن گذشته و به طور خاص از زمان کشف نفت، ساختار فکری در کشور ما دچار تغییر شد. با اینکه تاریخچه کارآفرینی در کشور ما قدمتی چندهزارساله دارد، امروز دیگر فرزندان ما چندان زیاد به دنبال این بحث نمی‌روند و خیلی از نیرو‌های جوان کشور به دنبال استخدام شدن در اداره‌ها و سازمان‌ها هستند. این بحث همان تفکری است که به آن نیاز داریم.
به گفته ستاری، تفکر و ساختار دولتی و نفتی با حجم بالای نیرو و مدیر و کارمند در کنار قوانین مختلف حاکم بر آن، سیستم دولتی ما را به شکلی در آورده است که ایجاد تغییر در آن بسیار دشوار شده است: همین ساختار فکری در بخش خصوصی ما هم حاکم است و با وجود تغییر‌های مثبتی که در سال‌های گذشته در این بخش شاهد آن بوده‌ایم، هنوز بسیاری از شرکت‌های بخش خصوصی مشغول واردات هستند و هنوز اکوسیستم ساختارمند صادراتی در کشور شکل نگرفته است. امروز هنوز بر بخش خصوصی ما سیستم سنتی حاکم است و همانند دولت، ایجاد تغییر و نوآوری در این بخش هم دشواری‌های زیادی دارد. حتی اکوسیستم صنعت در کشور ما هم با مشکلاتی از همین دست روبه‌روست و در بخش زیادی از آن تنها شاهد کارخانه‌ها هستیم.
خط تولید خیلی از این کارخانه‌ها بدون انتقال دانش و فرهنگ تولید، از خارج از کشور وارد می‌شود. نمی‌توان این فرایند را صنعت نامید، چون لازمه داشتن صنعت مولد، داشتن دانش طراحی و ایجاد خطوط تولید در داخل کشور است. حتی دانشگاه‌های ما هم به عنوان مهم‌ترین پایگاه‌های ایجاد دانش و فناری، همه بودجه خود را از دولت می‌گیرند و از این بودجه، بخش کمی به بحث پژوهش اختصاص پیدا می‌کند. میزان تعامل دانشگاه‌های ما با صنعت هم پایین است. به طور کلی در تمام ساختار‌های دولتی و خصوصی کشور ما فرهنگ غلطی توسعه پیدا کرده است که کارآفرینی در آن نقشی ندارد. تغییر این فرهنگ نیاز به ایجاد اکوسیستمی پویا دارد، اتفاقی که در چند سال گذشته در اکوسیستم نوآوری کشور در حال انجام است.
در یک دهه گذشته به طور خاص به دنبال ایجاد این اکوسیستم بوده‌ایم و حرکت شکل‌گرفته در همین زمینه باعث ایجاد مراکز نوآوری، پارک‌های علم و فناوری، مراکز رشد و انواع کارخانه‌های نوآوری در سطح کشور شده است. فرهنگ موجود در این زیست بوم به شکلی است که نقش دولت در آن تنها حمایت‌های معنوی و درست کردن فضای کسب‌وکار آن‌هاست. در صحبت‌های رهبر معظم انقلاب هم مسئله کارآفرینی و توسعه فناوری بیش از هر چیز، یک تغییر فرهنگی است.
رهبر معظم انقلاب در دیدار چند هفته گذشته خود با نخبگان کشور، تدابیر و راهبرد‌های مختلفی را با هدف رشد سریع‌تر زیست بوم علم و فناوری کشور مطرح کردند که به گفته ستاری، بزرگ‌ترین تدبیر ایشان در بحث توسعه فناوری و کارآفرینی، به همان مسئله ایجاد فرهنگ مناسب با رشد این بستر برمی‌گردد: از زمانی که ایشان دستور دادند در شورای عالی انقلاب فرهنگی سند نقشه جامع کشور مصوب شود، توسعه بسیاری از زیرساخت‌های مورد نیاز برای رشد اکوسیستم نوآور کشور سرعت گرفت. به طور کلی نگاه به اقتصاد دانش بنیان در سخنان مقام معظم رهبری سابقه‌ای حدود ۲۰ ساله دارد و مواردی که امروز ما در حال انجام آن هستیم، از سال‌ها پیش در توصیه‌ها و راهبرد‌های معظم‌له عنوان شده بود.
امروز خیلی از مسئولان و وزیر‌ها در حال صحبت درباره اهمیت اقتصاد دانش بنیان و نیروی انسانی و دانشگاه‌های نسل سه و چهار هستند، اما این موارد سال‌ها پیش و زمانی که مسئولان هیچ شناختی از لزوم حرکت به سمت آن‌ها نداشتند، در سخنان رهبری مطرح شد و باعث شکل گیری فرهنگ این مسئله شد.
بنابر گفته‌های معاون علمی و فناوری رئیس جمهور، نیاز به رهنمود‌ها و سیاست‌های راهبردی رهبر معظم انقلاب اسلامی در پیشرفت علم و فناوری زمانی بیشتر به چشم می‌آید که بدانیم تا همین ۱۰ سال پیش حتی در مهم‌ترین مراکز علمی کشور هم لزوم توجه به اقتصاد دانش‌بنیان شکل نگرفته بود: در سال ۹۱ در شورای پژوهشی دانشگاه صنعتی شریف فهرست قرارداد‌های دانشکده‌های مختلف با صنایع ارائه شد که در این فهرست، سهم دانشکده مهندسی صنایع صفر بود.
زمانی که از مسئول این دانشکده درباره علت چنین آماری سؤال شد، با افتخار اعلام کرد که در دانشکده صنایع، استادان باید تنها به آموزش دانشجویان مشغول باشند و استادی که بخواهد در حوزه پژوهش وارد شود و با صنعت ارتباط داشته باشد، اخراج می‌شود.
این نگاه در حالی تا ۱۰ سال پیش در یکی از مهم‌ترین دانشگاه‌های ما وجود داشت که معظم‌له از دهه ۷۰ به لزوم ارتباط دانشگاه با صنعت و حل مشکلات مردم تأکید داشته‌اند. به جز این مسئله، در بحث فناوری‌های جدید مثل نانوتکنولوژی، بیوتکنولوژی و سلول‌های بنیادی، اولین حمایت‌ها از افراد حاضر در این علوم در پژوهشکده رویان از سوی ایشان صورت گرفت و این موضوع باعث شد حمایت‌های دولتی از این علوم و فناوری‌ها شکل بگیرد. در حوزه‌های دیگری مثل فناوری‌های هوافضا، نانوتکنولوژی و دیگر علوم پیشرو کشور هم شاهد حمایت‌های ایشان بودیم.
در واقع، حمایت‌ها و راهبرد‌های رهبر معظم انقلاب از علم و فناوری که از چند دهه پیش آغاز شده بود، امروز به ایجاد زیرساخت‌ها و فناوری‌هایی در کشور منجر شده است و باعث افتخار ما و اقتدار نظام است. اکوسیستم فناوری و دانش‌بنیان کشور مدیون رهبر معظم انقلاب است که به توسعه فناوری و نیروی انسانی متخصص اهمیت می‌دهد.
در سال‌های اخیر شاهد توسعه یک زیست‌بوم جدید در اقتصاد کشور هستیم که بنابر اعلام معاون علمی و فناوری رئیس جمهور، حاصل آن تا امروز حدود ۷ هزار شرکت دانش‌بنیان، ۳ هزار شرکت خلاق و حدود ۸ هزار استارت‌آپ است که در کشور مشغول فعالیت هستند: این حرکت در سال‌های گذشته بسیار پرشتاب بوده و در حوزه‌های مختلف توانسته است در برابر تحریم‌های مختلفی که علیه کشورمان وجود دارد مقابله کند. مثلا در بحث کرونا که کشور ما نیاز‌های مختلفی داشت، این اکوسیستم توانست نقش پررنگی داشته باشد. امروز برای اولین‌بار در تاریخ کشورمان شرکت‌های دانش‌بنیان خصوصی داریم که توان تولید واکسن دارند.
در دیگر بخش‌های فناورانه مثل ساخت دستگاه‌های ونتیلاتور و سی‌تی‌اسکن هم همین شرکت‌های خصوصی توانسته‌اند با دسترسی به دانش و فناوری روز دنیا نیاز‌های کشور را برطرف کنند. این مسیر باید با همین سرعت ادامه پیدا کند تا در تمام بخش‌ها بتوانیم به توسعه دست پیدا کنیم. به طور کلی در هر حوزه‌ای که تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان و فناوری ما کم بوده است، کشورمان با مشکلات مختلف و وابستگی به واردات بیشتر روبه‌رو شده است و در هر زمینه‌ای که این شرکت‌ها فعال‌تر حضور داشته‌اند، توانسته‌ایم تا حدود زیادی به خودکفایی برسیم.
کشور ما سابقه تاریخی در علم داشته و مشاهیر ایرانی مانند ابن سینا و زکریای رازی میراث کشور ما برای علم در تمام دنیا هستند. امروز هم ما همان ملت با چنین تاریخی هستیم و باید به این سوال پاسخ داد که چرا امروز نمی‌توانیم به اندازه تاریخ گذشته کشورمان، در سطح اول علوم و فناوری‌های دنیا نقش آفرینی داشته باشیم؟ ستاری در پاسخ به این سؤال و مسیر کشور در تبدیل شدن دوباره به یکی از قدرت‌های علمی تراز اول در دنیا گفت: مهم‌ترین نیاز ما برای رسیدن دوباره به این سطح، تغییر فرهنگ کشور و تقویت خودباوری مردم در برابر فرهنگ غرب و شرق است.
با اینکه در سال‌های گذشته رهبر معظم انقلاب بار‌ها به لزوم خودباوری و اعتقاد به توانمندی‌های داخلی تأکید کرده‌اند، متأسفانه در بخش‌هایی از مدیریت کشور هنوز نوعی خودباختگی در برابر کشور‌های دیگر مشاهده می‌شود و نمی‌توانند به توانمندی‌های نیرو‌های متخصص کشور در اجرای پروژه‌های مختلف اعتماد لازم را داشته باشند. البته مشورت گرفتن و استفاده از دانش دیگر کشور‌ها هیچ ایرادی ندارد، اما این موضوع نباید به خودباختگی ما در برابر آن‌ها منجر شود، بلکه استفاده از دانش و فناوری‌های دیگر کشور‌ها باید در مسیر بومی کردن آن و توسعه بستر‌های فناورانه کشور قرار بگیرد.
برای رسیدن به این سطح حرکت‌هایی مثل ایجاد جایزه علمی مصطفی انجام شده است تا با ایجاد خودباوری در کشور‌های اسلامی، دوباره به دوره‌ای از تمدن نوین اسلامی برسیم که شاهد تربیت ابن‌سینا‌ها و فارابی‌های عصر جدید باشیم و بتوانیم در لبه علم و فناوری‌های دنیا حرف‌های زیادی برای گفتن داشته باشیم. مهم‌ترین نقش دولت هم مهیا کردن بستر‌های پیشرفت نیرو‌های انسانی و آماده کردن بستر توسعه علمی‌آن هاست.