گفتگو با یوسف متولی حقیقی، پدیدآورنده آثاری با مضمون «مشهدشناسی»

سمیرا شاهیان | شهرآرانیوز؛ برای اینکه فرهنگ ریشه دار مشهد در میان جمعیت فزاینده این شهر دگرگونی نیابد، لازمه اش کار‌های فرهنگی از جمله ترجمه آثاری درباره پیشنیه شهر مشهد است. با این شیوه می‌توانیم این جمعیت گسترده را با فرهنگ اصیل ایرانی و رضوی آشنا و آن را به جمعیت جدید تزریق کنیم.

یوسف متولی حقیقی از چهره‌های برجسته تاریخ نگاری خراسان است. حاصل فعالیت پژوهشی او در این سال‌ها ۹ عنوان کتاب و صد عنوان مقاله است که از این میان، چهار اثر به عنوان کتاب سال و برگزیده استان خراسان رضوی معرفی شده اند. از آنجا که بخش زیادی از تاریخ نگاری‌های او مشهد را شامل می‌شود، با او درباره ضرورت چنین محتوا‌هایی برای مخاطبان خارجی مشهد به گفتگو نشستیم.

به نظر شما تألیف کتاب‌هایی درباره هویت و تاریخ مشهد چه اهمیت و الزامی دارد؟

همان گونه که می‌دانیم، امروزه شهر مشهد به برکت وجود امام رضا (ع) و پیشرفت‌های گوناگون در عرصه‌های مختلف، به یکی از بزرگ‌ترین شهر‌های جهان اسلام تبدیل شده است. بر همین اساس، هویت مشهد از یک هویت محلی به یک هویت جهانی تبدیل می‌شود.

با این حساب، هویت جدید مشهد و در پی آن تاریخ جدید آن باید بازخوانی شود. در این میان، بر متولیان این شهر است که ضمن کمک به بازخوانی این روند از کوشش‌های فرهنگی، نگذارند هویت قدیمی و ریشه دار این شهر به فراموشی سپرده شود.

شهر مشهد که تا صد سال گذشته جمعیت مجاور و زائرش به ۱۰۰ هزار نفر هم نمی‌رسید، امروزه تعداد مجاوران، زائران و حاشیه نشینان آن به مرز ۱۰ میلیون نفر نزدیک می‌شود، یعنی حدود صد برابر گذشته.

می‌دانیم که بخش اعظم این جمعیت غیرمشهدی هستند و ضرورت دارد با پیشبرد کار‌های فرهنگی و اجتماعی که یکی از آن‌ها توجه به پیشینه و تاریخ مشهد در جنبه‌های مختلف دینی، فرهنگی، علمی، سیاسی، اقتصادی است، کوشش شود این جمعیت در راستای هم گرایی شهری و هویت شهری مشهد بازتعریف شوند.

جمعیت ده میلیون نفری امتیازی مثبت برای خراسان است، اما همان طور که اشاره شد، همه این جمعیت از بافت هویتی قدیم این شهر نیستند. کارکرد ترجمه آثار هویتی از این حیث را چه می‌دانید؟

چون بخش زیاد این جمعیت غیرمشهدی  هستند،  از جنبه‌های مختلف باعث تقویت اقتصاد، اجتماع و مسائل دیگر شهر می‌شوند. از سوی دیگر با اقلیت قرار گرفتن مردم مشهد و فرهنگ این شهر، هویت قدیمی مشهد کم رنگ می‌شود. یعنی ممکن است آن ریشه‌های اصلی هویت و فرهنگ مشهد گم شوند؛ بنابراین ضرورت دارد از این فرصت استفاده کرد.

به هر حال، حضور ۱۰ میلیون جمعیت امتیاز مثبتی برای خراسان و مشهد است، اما باید متولیان امور فرهنگی و مسئولان کوشش‌های زیادی کنند فرهنگ ریشه دار مشهد در این جمعیت جدید مستحیل نشود. لازمه اش کار‌های فرهنگی از جمله ترجمه درباره پیشنیه شهر مشهد است تا بتوانیم این جمعیت گسترده را با این فرهنگ آشنا کنیم و این فرهنگ را که یک فرهنگ اصیل، ایرانی و رضوی است به جمعیت جدید تزریق کنیم.

به نظر شما که سال هاست در حوزه تاریخ معاصر فعالیت می‌کنید، کدام بخش از جنبه‌های هویتی و تاریخی مشهد را می‌توان برای معرفی این شهر به ملل دیگر عرضه کرد؟

مشهد امروزه به دلایل مختلف مورد توجه مردم جهان به ویژه مسلمانان است: از بعد گردشگری دینی، سلامت، اکوتوریسم و بخش‌های مختلف. افراد به دلایل مختلف وارد مشهد می‌شوند و ورود آن‌ها برای شهر مشهد یک فرصت است. باید از این فرصت استفاده کنیم و جنبه‌های هویتی و اصیل مشهد را از طریق کار‌های مختلف مخصوصا اقدامات فرهنگی به آن‌ها منتقل کنیم.

یعنی باید بدانند شهر مشهد چرا به وجود آمده، چه سیری را در تاریخ خود طی کرده است، چه کسانی در این راه کوشش کرده اند، چه مشکلاتی سر راه مشهد بوده، چه رخداد‌هایی بر سر مردم این شهر آمده و این شهر چه ویژگی‌هایی داشته است. حتی به بخش‌هایی مثل مشاغل و گویش آن که استثنایی است، از مسیر کار‌های فرهنگی توجه شود و در تاریخ جدید گم نشود.

در این میان، کدام بخش‌ها مناسب زائران غیر ایرانی هستند که شکل دیگری از مشهد را به آن‌ها معرفی کنیم؟

نخست، این هویت یابی و حفظ هویت به درد مشهدی‌های اصیل می‌خورد که اصالت خود را حفظ کنند، چون وقتی جمعیت مهاجر زیاد می‌شود، جمعیت فزاینده جدید فرهنگ و هویت قبلی را تحت تأثیر قرار می‌دهد و کم رنگ می‌کند و احتمال دارد به بی رنگی تبدیل شود. مشهد به عنوان یک شهر اصیل، هویتی جدید دارد و می‌بینید که هویت گذشته اش فراموش شده است. در وهله اول، مشهدی‌ها باید تلاش کنند و با کار‌های مختلف، فرهنگ اصیل را حفظ کنند.

متأسفانه اکنون حتی از طریق نام گذاری‌ها هویت مشهد دارد کم رنگ می‌شود. اگرچه قدیمی‌ها نام محلات قدیمی مشهد را می‌برند و در محاوره از آن استفاده می‌کنند، نسل جدید این‌ها را به فراموشی می‌سپارند. وقتی می‌گوییم «ارگ»، «ایستگاه سراب»، «چهارباغ» یا «نوغان» ممکن است از هر ۱۰ نفر یک نفر بداند کجاست. این در حالی است که نام گذاری‌های جدید برای نسل جدید هم مشکل آفرین شده است. هویت شهری را که یکی از جنبه هایش نام گذاری است کم رنگ می‌کند.

از بین آثار شما کدام عناوین برای ترجمه و در اختیار ملل دیگر گذاشتن مناسب است؟

کتاب‌هایی که بتوانیم به عنوان خوراک فرهنگی در اختیار میهمانان جهان شهر بگذاریم.

تخصص من تاریخ معاصر مشهد است. البته مقاطع قبلی تاریخ مشهد هم ضرورت دارد مورد توجه زائران خارجی قرار بگیرد، اما، چون بحث آثار من است، تأکید می‌کنم به کتاب دوجلدی «تاریخ معاصر مشهد» که حدود صد سال از تاریخ مشهد را در بر می‌گیرد.

در این صد سال، رخداد‌هایی مثل مقابله مردم مشهد با نفوذ و دخالت‌های بیگانگانی مثل روسیه و انگلیس، مبارزه با استبداد قاجاری در جریان جنبش تنباکو در جریان انقلاب مشروطیت، فجایعی مثل حمله روس‌ها به حرم رضوی و به توپ بستن آنجا، واقعه گوهرشاد، اشغال مشهد در شهریور ۲۰ و ده‌ها رخداد دیگر و از همه مهم‌تر مبارزات منجر به پیروزی انقلاب اسلامی در این کتاب مورد توجه قرار گرفته است.

نه همه این کتاب دوجلدی که ترجمه خلاصه آن در حدود ۲۰۰ صفحه می‌تواند راهنمای خوبی برای علاقه‌مندان به این شهر به ویژه زائران خارجی حرم رضوی باشد که آن‌ها هم با سیر رویدا‌هایی که حول وحوش آرامگاه امام رضا (ع) رخ داده است آشنا شوند.

تاکنون از سوی مدیران فرهنگی مشهد پیشنهادی برای ترجمه بخش‌هایی از این کتاب به زبان‌های مختلف در قالب بسته‌های فرهنگی داشته اید؟

متأسفانه خیر. البته، چون این کار‌ها کار‌های مفصلی هستند، بعضی نهاد‌ها و سازمان‌ها مثل آستان قدس رضوی و میراث فرهنگی سعی دارند برای راهنمای زائران کتابچه‌های کوچک و بولتن‌هایی منتشر کنند که کافی نیست.

ضرورت دارد محتوا‌هایی نه به تفصیل بلکه آن طور که عرف است تنظیم شود. برای نمونه، وقتی به استانبول می‌روید، از آثار تاریخی، رویداد‌ها و ... کتابچه‌هایی در حد دویست صفحه، آن هم نه فقط به یک زبان که به زبان‌های انگلیسی، عربی و روسی، وجود دارد که می‌تواند به شناخت فرهنگ، تمدن و تاریخ آن شهر کمک کند. متأسفانه درباره مشهد چنین کار‌هایی را کمتر می‌بینیم.

با توضیحی که ارائه کردید، قالب ترجمه را برای معرفی بهتر مشهد مفید می‌دانید؟

صددرصد! با توجه به رشد جنبه‌های مختلف گردشگری در مشهد که در رأس آن گردشگری دینی است، شاهد حضور فزاینده گردشگران خارجی در مشهد هستیم و مایلیم آن‌ها فقط از طرقبه و شاندیز نگویند بلکه از تاریخ مشهد هم چیزی یاد بگیرند. البته ضرورت این یادگیری ترجمه این کتاب هاست که زیبا و گزیده چاپ شود.

نخستین گام برای شروع این حرکت چیست؟

باید متولیان امور شهری مشهد از نهادها، مؤلفان و اهل تحقیق بخواهند کتاب‌هایی نه خیلی مفصل نه خیلی کوتاه، کتاب‌هایی متوسط در حدود دویست صفحه، درباره جنبه‌های مختلف تاریخ و فرهنگ مشهد تألیف کنند.

سپس به زبان‌های مختلفی مانند عربی، انگلیسی، روسی و ترکی برگردانند و به شکل گسترده در کتاب فروشی‌های مشهد و مراکز فرهنگی و تفریحی شهر در اختیار بازدیدکنندگان قرار بگیرد تا علاوه بر حظ بصری، با پیشینه و تاریخ و اجتماع مشهد آشنا شوند.