امتداد مکتب روح‌ا...

امید حسینی نژاد | شهرآرانیوز؛ «تجلیل از امام بزرگوار ما فقط به عنوان یک قدردانی و تجلیل از گذشته نیست، بلکه به معنای اصرار و پافشاری بر آن خط و راهی است که امام بزرگوار با انقلاب خود، با قیام خود، با سیره خود، با درس‌های خود، با وصیت نامه خود، برای ملت ایران و همه مسلمانان عالم باقی گذاشت.

امام به عنوان یک الگو، به عنوان یک معلم، به عنوان یک رهبر، در ذهن ما و در واقعیت جامعه ما حضور دارد. جسم او نیست، اما فکر او هست، راه او هست، درس او هست و این درس، همان چیزی است که ملت ایران و همه مسلمانان عالم به آن احتیاج دارند؛ دیروز هم احتیاج داشتند، امروز هم احتیاج دارند؛ لذا درس امام زنده است، راه امام زنده است، خط امام زنده است، انگشت اشاره امام جلو چشم همه است.

اگر ما بخواهیم این درس را برای مسلمانان عالم خلاصه کنیم، این خلاصه عبارت است از بازگشت به اسلام ناب؛ اسلامی که می‌تواند برای مردم و ملت‌ها همه چیز را به ارمغان آورد.» این بخشی از بیانات رهبر معظم انقلاب در توصیف و تبیین شخصیت والای بنیان گذار جمهوری اسلامی ایران، امام خمینی (ره)، است. ایشان پس از گذشت بیش از ۳۰ سال از رحلت این بزرگ مرد دوران هنوز هم برای تبیین خط اسلام حقیقی، مردم را به راه و روش و سیره امام بزرگوار توصیه می‌کنند.

در میان رهبران سیاسی جهان تا به امروز، کمتر شخصیتی به جامعیت امام خمینی (ره) بروز کرده است. شخصیتی استثنایی و اسطوره‌ای که توانست از یک جمع پریشان و پراکنده، یک امت متحد بسازد و بزرگ‌ترین انقلاب قرن را بر پا کند؛ و باز به علت همین جامعیتش بود که میلیون‌ها نفر به استقبالش رفتند، صد‌ها هزار نفر جان و مالشان را فدای راهش کردند و میلیون‌ها نفر در تشییع جنازه اش، به بدرقه حضرت روح‌ا.. شتافتند.

رهبر معظم انقلاب به حق معتقد است حضرت امام خمینی (ره) همه خصال نفیس و کمیاب را که مجموعه آن در قرن‌ها به ندرت ممکن است در انسان بزرگی جمع شود، همه را با هم داشت و با این ویژگی‌ها بود که توانست تخت فرعون‌های زمانه را بلرزاند و دل مستضعفان را به نور امید روشن سازد و جهان اسلام را به حرکت درآورد و به انسان‌ها بفهماند که انسان کامل شدن، علی وار زیستن و تا نزدیکی مرز‌های عصمت پیش رفتن، افسانه نیست. شخصیت امام دارای ابعاد گوناگون بود و در هر دوره‌ای به تناسب شرایط، بعدی از ابعاد وجود او نمایان می‌شد. ایشان، عظمت کار امام را به ارتباط ایشان با خدا و تهذیب نفس می‌داند که همه دشمنان داخلی و خارجی او نیز این ویژگی را قبول داشتند.

به مناسبت سی و سومین سالگرد رحلت امام خمینی (ره) در گفتگو با دو اندیشمند و قرآن پژوه به بررسی دو ویژگی از شخصیت امام راحل (ره) پرداخته ایم. نخست تأثیر معارف قرآن در اندیشه‌های امام (ره) و دیگر بررسی شخصیت اخلاقی ایشان که در آثار اخلاقی شان ظهور و بروز داشته است.

امام (ره) قرآن را به متن جامعه آورد

حجت الاسلام دکتر سید محمد علی ایازی متولد ۱۳۳۳ خورشیدی یکی از قرآن پژوهان معاصر است که تحصیلات حوزوی خود را از سال ۱۳۴۷ از حوزه علمیه مشهد آغاز کرد.

پس از گذراندن سطوح مقدماتی به حوزه علمیه قم وارد شد و از درس خارج فقه و اصول آیات عظام منتظری، جواد تبریزی، وحید خراسانی، سید موسی شبیری زنجانی و فاضل لنکرانی بهره برد. او از همان سال‌های نخست ورود به حوزه، به تحقیق و پژوهش‌هایی در زمینه قرآن توجه بسیار داشت و مدت سه سال در درس تفسیر آیت ا... خزعلی و درس فلسفه جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن شهید مطهری شرکت می‌کرد.

او سال‌ها در زمینه آرای فقهی و قرآنی امام خمینی (ره) پژوهش‌های دقیق داشته و یکی از آثار منتشر شده او دوره پنج جلدی «تفسیر قرآن مجید برگرفته از آثار امام خمینى (ره)» است.

دست یافتن به ژرفای هر اندیشه‌ای آن گاه ممکن است که ما نقشه‌ای کامل از آن اندیشه داشته باشیم. باید ببینیم شخص در ابعاد گوناگون یک موضوع چگونه می‌اندیشیده و چه رفتار و منشی از خود نشان می‌داده است.

در وصیت نامه حضرت امام، مطالبی هر چند کوتاه درباره جایگاه قرآن آمده؛ البته داوری درباره اندیشه امام نیازمند بررسی همه آثار و گفته‌های ایشان است. حال اگر کسی به نوشته‌ها و گفته‌های امام، نگاهی هر چند سطحی بیفکند، به خوبی در‌ می‌یابد که او از مجذوبان و شیفتگان قرآن مجید است، آن چنان که در تاریخ زندگی ایشان آمده که سالیان دراز، صبح و شام، معتکف آستان این رشحه الهی بوده و با تلاوت قرآن انس دائم داشته و دیگران را تشویق به خواندن و تدبر در آیات آن می‌کرده است، از اهمیت و عظمت قرآن سخن می‌گفته و تأثیر حضور آن را در جامعه بازگو می‌کرده است، از مهجور بودن قرآن رنج می‌برده و معتقد بوده ازآنجاکه قرآن در نظر گروهی منحصر به گفته‌های مفسران شده است و راه استفاده از قرآن را مسدود کرده اند یا تفکر و تدبر در آیات شریفه را تفسیر به رأی دانسته اند، مهجور مانده است. اندیشه‌ای از صد سال پیش در میان مصلحان دینی به وجود آمد.

آن‎ها معتقد بودند که ما باید بازگشت به قرآن داشته باشیم. منظورشان از بازگشت، آوردن قرآن به صحنه زندگی و جامعه است؛ البته نه به این معنا که در دوره‎‌های گذشته قرآن خوانده نمی‌شد یا در خانه‎‌ها نبود یا مردم به آن احترام نمی‎ کردند؛ بلکه مردم به یادگیری قرآن اهتمام داشتند و سعی می‎کردند آن را حفظ کنند. اما قرآن در صحنه زندگی‎ اجتماعی شان حضور کم‎رنگی داشت.

امام خمینی (ره) نیز جزو مصلحان دوره معاصر است که مسئله بازگشت به قرآن را مطرح کرد. بازگشت به قرآن، به این معناست که نخست قرآن باید شناخته و درست تبیین بشود و دوم اینکه به آن فهم، درست عمل شود. حضرت امام (ره) بحث مفصلی در باب جایگاه قرآن و عظمت آن در کتاب «آداب الصلاه» آورده است. من در تفسیر قرآن مجید برگرفته از آثار امام خمینی، در فصلی به عنوان جایگاه قرآن در نگاه امام، این بحث را تبیین کرده‎ ام.

یکی از کار‌هایی که امام در حوزه قرآنی و عرفانی انجام داده و قرآن و عرفان را به متن جامعه آورده و به نظرم کارشان بسیار شایان توجه است.

امام (ره) برای اینکه ایده بازگشت به قرآن را عملی سازند، راهکار‌هایی داشتند. نخست اینکه باید قرآن را به خوبی شناخت و بعد، آن را در صحنه زندگی آورد. مراد از به صحنه آوردن قرآن در زندگی، این است که مردم و مسئولان ما قرآنی بشوند و قرآنی عمل کنند.

قرآن در سوره ممتحنه، آیه۸ می‎فرماید: «خدا شما را از نیکی کردن و رعایت عدالت نسبت به کسانی که در راه دین با شما پیکار نکردند و از خانه و دیارتان بیرون نراندند، نهی نمی‌کند؛ زیرا خداوند عدالت پیشگان را دوست دارد.» یعنی نه تنها با کسانی که با شما نجنگیدند، پیکار نکنید، بلکه به آن‎ها نیکی هم بکنید و با آن‎ها به عدالت رفتار کنید.

جامعه وقتی قرآنی می‎شود که در ابتدا مبلغان قرآن، خود عمل‎ کننده به آیات قرآن باشند و رفتار قرآنی با دیگران داشته باشند، با مخالفان خود به عدالت رفتار کنند. اگر بخواهیم جامعه ما از نظر فرهنگی، سیاسی، بین‎ المللی و... قرآنی باشد، باید به خود قرآن برگردیم و به آیات قرآن عمل کنیم. جامعه‎‌ای که قرآنی باشد، به خرافات و غلو‌ها دامن نمی‎زند. در جامعه قرآنی، عالمان و فرهیختگان منزوی نیستند و مداحان و مجیزگویان بر صدر‌ نمی‌نشینند.

همان‎طور که عرض کردم، امام در حوزه‎‌های مختلفی، از جمله حوزه قرآن نظریاتی دارد. همچنین در کلام، فقه و اصول دیدگاه‎‌های بدیعی دارد. در حوزه اخلاق و سیر و سلوک و تربیت، نکات فراوان و ارزنده‎‌ای را مطرح فرموده است.

امام از بیت المال برای نشر آثارش بهره نبرد

حجت الاسلام رضا مختاری سال ۱۳۴۲ در رضوان شهر اصفهان متولد شد. در سال ۱۳۵۶ برای تحصیل در حوزه علمیه به قم رفت. مقدمات تفسیر، فقه، اصول فقه، فلسفه و عرفان را از محضر استادان بنام حوزه، به ویژه حضرات آیات بهجت تبریزی، جوادی آملی، حسن زاده آملی و... آموخت.

وی در کنار تحصیل به تدریس و تألیف و تحقیق پرداخت. در سال ۱۳۷۸ مرکز تدوین و نشر متون درسی حوزه (متون) را تأسیس کرد که تا کنون ۱۵ کتاب درسی برای حوزه علوم دینی سامان داده و منتشر کرده است. همچنین در سال۱۳۸۵، مؤسسه کتاب شناسی شیعه را با انگیزه معرفی دقیق آثار مکتوب شیعه با همکاری عده‌ای از دوستانش بنیان نهاد.

در این گفتگو به بررسی آثار اخلاقی امام که در طول سال‌های عمر شریفشان به رشته تحریر در آوردند، پرداخته ایم.

پیشوای بزرگ و نام آور دوران معاصر، بنیان گذار جمهوری اسلامی ایران، حضرت امام خمینی (ره)، علاوه بر فقه و اصول و دیگر علوم رایج حوزه ها، در دانش اخلاق و تزکیه و تهذیب نفوس، یدی طولایی داشت و بخش زیادی از عمر شریف خود را صرف تدریس اخلاق و تربیت و تزکیه فضلا و طلاب و نیز تحقیق در مسائل اخلاق و نگارش کتاب‌های سودمند اخلاقی کرد؛ به طوری که در این زمینه استادی ماهر و صاحب نظری مسلم و شخصیتی ممتاز و اثرگذار شناخته شد و دروس اخلاق و جلسات تهذیب او تأثیر مهمی بر مستمعان، به خصوص طلاب و فضلا، داشت.

امام خمینی (ره)، تدریس اخلاق در حوزه قم را از دوره سیاه رضاخان شروع کرد و تا مدتی پس از آن ادامه داد. جلسات اخلاق امام که در مدرسه فیضیه برگزار می‌شد، شیفتگان بسیاری داشت و مشتاقان فراوانی را از زلال معارف اخلاقی وحی سیراب می‌کرد.

حجت الاسلام سیدحمید روحانی در کتاب «تاریخ انقلاب» در این باره می‌نویسد: در آغاز، این جلسه محدود بود و فقط عده‌ای افراد مورداعتماد ایشان می‌توانستند در آن شرکت کنند. به تدریج دامنه این درس توسعه یافت و هفته‌ای یک روز در سطح حوزه تشکیل می‌شد و علاوه بر روحانیان، ده‌ها نفر از اقشار دیگر در آن شرکت می‌جستند.

استقبال زیاد از این مجلس، امام را بر آن داشت تا جلسه را در هر هفته، دو روز (پنجشنبه و جمعه) برقرار کند. در این حال، عمال رضاخان به کارشکنی پرداختند و درصدد برهم زدن آن برآمدند؛ به طوری که سرانجام امام خمینی ناچار شد این جلسه را از مدرسه فیضیه به مدرسه حاج ملاصادق منتقل و به شکل محدودتری برگزار کند؛ تا آنکه دوران سیاه رضاخان به سر آمد و درس اخلاق امام، در فیضیه، با شکوه تمام مجددا برگزار شد و در آنجا سالیان درازی (حدود هشت سال) ادامه یافت....»

امام خمینی (ره) خود به مناسبتی در این باره نوشته اند: علت اصلی توسعه این مجلس جلوگیری شدید پلیس رضاشاه بود از مطلق مجالس تعزیه و موعظه و امثال آن. از این جهت، مردم علاقه‌مند بودند و این جانب نیز درس خصوصی را به نحو عموم و عوام فهم توسعه دادم. امام خمینی (ره) در زمان پیروزی انقلاب با توجه به مرجعیتی که داشتند، نخواستند کتاب‌های علمی خود را از محل بیت المال، سهم امام یا با پول مریدان خاصی که داشتند چاپ کنند، و به همین دلیل آثار علمی ایشان تا زمان پیروزی انقلاب چاپ نشد و اقدامی برای چاپ آن‌ها نمی‌کردند و نمی‌خواستند آثارشان را به رخ دیگران بکشند و از بیت المال صرف چاپ کتاب‌های خود کنند.

حضرت امام به آثار اخلاقی اش بیش از دیگر آثارش تعلق خاطر داشته و نشر آن‌ها را ضروری‌تر می‌دانسته است.

دلیل این نکته، بند ششم وصیت نامه ایشان است که در ۱۵ دی ماه ۱۳۵۶ برابر با ۲۵ محرم ۱۳۹۸ در نجف اشرف نوشته اند: کتب خطی این جانب را در صورت امکان، طبع کنند و اگر کسی خواست طبع کند در اختیار او بگذارند به طوری که ضایع نشود؛ خصوصا کتب اخلاقی را.

این نکته برجسته امام اکنون فراموش شده است و ما از بیت المال برای نشر آثار خود استفاده می‌کنیم. کتاب «اربعین حدیث» در چهارم محرم سال ۱۳۵۸ قمری تألیف شده است و کتاب‌های اخلاقی دیگر نیز همه تاریخ تألیف دارند. شاید، چون «شرح دعای سحر» و «مصباح الهدایه» بسیار عرفانی است، نمی‌خواستند با جهت عرفانی معرفی شوند، اما «اربعین حدیث»، «عقل و جهل» و کتاب‌های اصولی و فقهی مشکل نداشته اند.

اکنون ما طلبه‌ها ابایی نداریم تا از وجوه بیت المال برای نشر کتاب‌های خود استفاده کنیم، در حالی که امام از این کار پرهیز داشتند، که شاید علت اینکه آثار علمی ما تأثیر چندانی ندارد، همین موضوع باشد.

علامه طباطبایی کتاب «المیزان» را نوشت که در تمام دنیا پخش شد و تأثیر عظیمی داشت، اما برای چاپ این کتاب از پول بیت المال استفاده نکرد، بلکه ناشر خصوصی آن را چاپ می‌کرد و یک حق التالیف جزئی به او می‌داد تا زندگی خود را اداره کند.