حاشیه در دامداری‌های حومه

سمیرا شاهیان - بیشتر از صد سال است که در این منطقه کشاورزی و دامداری رواج دارد. این نکته را اهالی همین محدوده می‌گویند که نفسشان به نفس دام هایشان بند است و پیش تر، پیشه شان کشاورزی بود. اما از وقتی در تقسیمات جغرافیایی به شهر پیوستند و نام «شهر» را به پیشانی محل زندگی شان چسباندند، هم زمان که زیر پایشان آسفالت شد و سروشکل خانه هایشان با محله‌های شهری همگون‌تر شد، دام هایشان را از آنجا راندند. گفتند شهر جای گاو و گوسفند نیست و دامداری‌ها باید به خارج از شهر منتقل شود. دامدار‌ها هم با هزار بگیر و ببند قرار شد با رعایت فاصله‌ای جا به جا شوند و دامداری هایشان را در اراضی کشاورزی، احداث و شروع به فعالیت کنند. خیلی از واحد‌ها جابه جایی را انجام دادند، اما در زمین‌های کشاورزی مستقر شدند که در اصل متعلق به آستان قدس است و علاوه بر دست به گریبان بودن با معضلات بهداشتی، چون از آستان قدس مجوز‌های لازم را ندارند، نمی‌توانند از برخی امتیازات مثل آب و برق و گاز بهره ببرند؛ هر چند برخی از آن‌ها برق دارند، تعداد زیادی نیز هنوز بدون امتیازات یاد شده باید کارشان را ادامه بدهند؛ اعتراض‌های مسئولان مزرعه نمونه به کار آن‌ها نیز همچنان ادامه دارد. می‌گویند که سال گذشته با مکافات توانسته اند با توسل به ماده ۴، ۲۵۰ کنتور برق برای تعدادی از دامداری‌های سنتی بگیرند.

فروش دام برای خرید زمین
یکی از واحد‌های دامداری فعال، اما بدون پروانه دامداری، مربوط به آقای «قائنی» است. دام‌های سنگین او در محیطی تفکیک نشده و بدون کنتور برق نگهداری می‌شوند. قائنی از زمان تولد و دهه‌ها پیش‌تر از آنکه طرق به شهر الحاق شود، در اینجا زندگی می‌کرده است. شغل آبا و اجدادی شان دامداری بوده و او می‌گوید: من با برادرم شریک بودم. ۱۸۰ رأس گاو در جاده بهشت رضا داشتیم. یکی دو سال قبل که دامداری‌های محدوده‌هایی مثل ما را از شهر خارج کردند، بعضی از واحد‌های دامداری طرق اقدام به دریافت پروانه دامداری کردند. اما کارِ من از برادرم هنوز جدا نشده بود که بخواهم پروانه جداگانه بگیرم. حالا نه پروانه و نه امتیاز برق می‌دهند.
طبق گفته دامدارانِ سنتی‌ای که در محدوده‌ای نزدیک محله طرق فعالیت می‌کنند، در اینجا ۶۰، ۷۰ واحد بدون مجوز -مثل جایی که ما با مالکش صحبت می‌کنیم- دایر است. در همین منطقه، بالغ بر ۱۴۰ دامداری مجوزدار فعال است که آن‌ها هم تنها تفاوتشان در داشتن مجوز است و شرایط بهداشتی این واحد‌ها هیچ تفاوتی با یکدیگر ندارد.
این واحدِ بدون مجوز، اما فعال، هم دام گوشتی و هم دام شیری دارد. صاحبش می‌گوید: یک سال و نیم پیش که کارم را مستقل کردم، ۲۰ رأس گاو شیری را فروختم تا توانستم این زمین را حدودا ۲۰۰ میلیون تومان بخرم. اما حالامی توانستم حالا صد رأس گاو داشته باشم.
او با گلایه ادامه می‌دهد: همین چندوقت پیش نمایندگان آستان قدس می‌خواستند دامداری‌های سنتی اینجا را تخریب کنند.

شیردوشی با سطل کثیف!
مرد روستایی همان طور که شِکوه می‌کند، می‌خواهد فضا‌های نامرتب و غیربهداشتی دامداری اش را با توضیحاتی که می‌دهد، عیان‌تر کند. به قسمتی می‌رسیم که محل بهره برداری از گاو‌های شیری است؛ «این چاله، جای شیردوشی گاوهاست. وقتی برق نداشته باشیم، باید در این شرایط غیربهداشتی شیر بدوشیم. برق نداشتن مساوی است با نداشتن دستگاه‌های مجهز و این اوضاعی است که می‌بینید. برای توسعه اینجا، بیشتر از این توان مالی نداشتم؛ گاو‌های شیری ام را هر کدام ۶ میلیون تومان فروختم؛ همان‌ها الان هر کدامشان ۲۵ میلیون تومان قیمت دارند. دستگاه شیردوش برقی ندارم. باید گاو‌ها را به روش سنتی یکی یکی بدوشم که بیشتر از ۱۰ ساعت طول می‌کشد.» مرد دامدار ادامه می‌دهد: اگر برق داشتم، دستگاه آسیاب و شیردوش می‌خریدم. یکی از دستگاه‌های ضروری برای هر دامداری، خرمن کوب است. باید یونجه را نرم کرد و جلوی گاو ریخت. در اینجا حتی روشنایی نداریم و شب‌ها در تاریکی باید از گاو‌ها مراقبت کنم.
بعضی واحدها، اما راه چاره را در استفاده از کنتور برق همسایه دیده اند. یکی از دامداران دو سطل را نشانم می‌دهد که اصلا تمیز به نظر نمی‌رسد. او می‌گوید: با این دستگاه سیارِ شیردوش و برق همسایه، شیر می‌دوشم. این وضعیت کار کردن در کشور‌های توسعه نیافته است، اما آیا با دامداری‌های ما باید این گونه باشد؟ من با دو سطل، کار می‌کنم، ولی وقتی شیردوش باشد، در بخشی از محیط دامداری لوله کشی می‌شود و شیر مستقیم به تانکر منتقل می‌شود.

کار با معضلات بسیار
دامدار بعدی هم می‌گوید: این کار ما، از نظر بار میکروبی هزار جور مشکل به بار می‌آورد. تا پارسال که برق حتی به واحد‌های پروانه دار نرسیده  بود، همین دستگاه‌ها هم موتوری بود. یک موتور پر سروصدای بنزینی یا گازوئیلی کنار گاو‌ها روشن بود تا بتوانیم شیرشان را بدوشیم.
مرد دامدار بیان می‌کند: در اصل هر کدام از این گاو‌ها باید در یک باکس یا محیط جداگانه قرار بگیرند. نباید در چنین فضای محدودی کنار هم زندگی کنند، چون باعث آسیب زدن به هم می‌شوند. او در ادامه می‌گوید: برخی مسئولان آستان قدس اعتراض می‌کنند که دامداری‌های ما باعث ایجاد آلودگی می‌شود، اما حاضر نیستند دست ما را بگیرند و از دامدار‌های اینجا حمایت کنند. می‌گویند که برای چه آمدید در زمین‌های آستان قدس مستقر شدید؟ این‌ها موقوفه است و نباید گاوداری درست کنید؛ خرابشان کنید.

برق به شرط تسویه قبض برق!
«فکر کردید در چه شرایطی برق می‌دهند! به دامدار‌ها می‌گویند آقا تو بیا کل قبض برق ما را پرداخت کن و در ازایش مصرف هم داشته باش.» دامداران این منطقه کارشان موروثی است. پدر و پسر و پسرعمو، همگی زمین دار، گاودار، گوسفنددار و کشاورز بوده اند و حالا هم که محل زندگی شان نام شهر را یدک می‌کشد، نمی‌توانند یک باره پیشه‌ای جز کاری که از دستشان برمی آید انجام دهند؛ چه توانسته باشند مجوز بگیرند و چه از آن، جا مانده باشند.
یکی دیگر از دامدار‌های طرقی  می‌گوید: پسرعمویم ۵ گاو دارد، اما، چون واحدش برق ندارد، قبول کرده کل هزینه‌های برقِ مجموعه سوارکاری‌ای را که در همسایگی اش است، بپردازد تا کارش زمین نماند. چند وقت پیش ۸۰۰ هزار تومان پرداخت کرده بود. حتی پول آب آن مجموعه را هم می‌داد. شاید ۵۰ واحد دامداری در اینجا به همین شیوه کار می‌کنند. یک گاوداری، مثل واحد من، در ماه یک میلیون تا یک میلیون و ۲۰۰ هزار تومان باید پولِ آب بدهد. آب را با تانکر به اینجا می‌آورند و ما توی مخزن می‌ریزیم. بماند که آب مخزن، تابستان‌ها داغ و زمستان سرد است.

سهمشان فقط ۵ درصد است!
مدیر جهاد کشاورزی مشهد با بیان آمار تعداد دام‌های شهرستان و محصولاتشان و مقایسه آن با تعداد کل دام‌های سنگینِ شیری و گوشتی در حومه مشهد، می‌گوید: این واحد‌های سنتی، حداکثر ۵ درصد از سهمیه تولیدات شهرستان را به خودشان اختصاص داده اند.
امید طهماسبی زاده بیان می‌کند: در دامداری‌های حومه شهر، تولید شیر دام سنگین ۸ هزار و ۲۰۰ تُن در سال و تولید شیر دام سبک ۵۵ تُن در سال است و این مقدار فقط ۵ درصد از سهمیه تولیدات شهرستان را به خود اختصاص می‌دهد.
او ادامه می‌دهد: همه دامداری‌ها اعم از واحد‌های صنعتی و سنتی تحت نظارت جهاد کشاورزی شهرستان مشهد است. بهتر است دامداری‌های صنعتی را توسعه بدهیم، اما ازآنجاکه دامداری شغلی سنتی و قدیمی بین جامعه روستایی بوده و هست، این واحد‌ها سهم شایان توجهی در تولید محصولات دامی در کل شهرستان دارند!
صحبت‌های مدیر جهاد کشاورزی شهرستان مشهد، قدری متناقض است و چندان معلوم نیست که بالاخره سهم تولیدات واحد‌های دامداری سنتی چشمگیر است یا کم و بدون اهمیت. با این حال، این مقام مسئول می‌افزاید: نمی‌توانیم تولیدات دامی خودمان را در قالب‌های گوشت و شیر منحصر و محدود به دامداری‌های صنعتی کنیم؛ بنابراین دامداری‌های سنتی باید حمایت شوند.
مدیر جهاد کشاورزی مشهد می‌گوید: اگر خواسته باشیم مقایسه‌ای بین دامداری‌های صنعتی و سنتی داشته باشیم، باید گفت که به دلیل استفاده از فناوری که در دامداری‌های صنعتی به کار گرفته شده است، بهره وری در دامداری‌های صنعتی به مراتب بیشتر از دامداری‌های سنتی است. در واحد‌های صنعتی از علم روز و خوراک دام با کنسانتره‌ای علمی که باعث بهره وری بیشتر محصولات می‌شود، استفاده می‌کنند.
این مقام مسئول تأکید می‌کند: بحث‌های مربوط به بهداشت دامداری‌های سنتی به اداره دام پزشکی مرتبط است و آن‌ها نیز نظارت‌ می‌کنند.

تمکین نکنند، دام هایشان به کشتارگاه ارسال می‌شود
طهماسبی زاده درباره مناطقی که قرار است تعیین تکلیف شوند، بیان می‌کند: این طرح برای کل محدوده شهر مشهد و تمام مناطق شهرداری مشهد که نزدیک به محدوده و حریم شهری قرار دارند و با این مشکل مواجه هستند، اجرا می‌شود. قرار است گشت‌های ویژه‌ای با حضور نماینده‌ای از جهاد کشاورزی و دام پزشکی و شهرداری صورت گیرد و تعداد و نوع دامِ دامداری‌های هدف یعنی همان دامداری‌های داخل بافت شهری شناسایی شوند.
طهماسبی زاده از ضرب الاجل این تصمیم سخن می‌گوید و اضافه می‌کند: با توجه به دستور معاون دادستان عمومی و انقلاب شهرستان مشهد، در صورتی که دامدار‌های سنتی، دام هایشان را از محدوده شهر خارج نکنند، ناگزیر خواهیم بود دام گوشتی شان را به کشتارگاه منتقل کنیم تا پس از انجام مزایده به فروش برسد. همچنین در خصوص دام شیری هم با رعایت شرایط مزایده، این دام‌ها به فروش می‌رسد و به دامداری‌های مجازی که در محدوده شهر مشکل نداشته باشند، منتقل می‌شوند.

سامان دهی سنتی، حرف ایده آلی است!
مدیر جهاد کشاورزی مشهد، درباره سامان‌دهی دامداری‌های سنتی این گونه می‌گوید: این فقط حرفی ایده آل است. دامداری، شغلی سنتی و موروثی است و از طرفی آن‌ها به صورت دامداری‌های کوچک فعال هستند. در واقع امکان احداث مجتمع‌های صنعتی وجود ندارد؛ چرا که ایجاد مجتمع صنعتی هم نیازمند فراهم شدن بستر‌هایی و به طور کلی کار دشواری است.
طهماسبی زاده می‌گوید: سامان دهی آن‌ها قطعا در برنامه ما قرار دارد و اگر جایی که مجتمع شدند، جزو محدوده منفصل شهری باشد، فعلا به آن‌ها فرصت می‌دهیم تا اقدامات قانونی برای اخذ مجوز‌ها را انجام بدهند؛ ضمن اینکه فرصت دارند خودشان را به حد و حدودی که مورد تأیید اداره دام پزشکی و جهاد باشد برسانند، اما اگر داخل بافت مسکونی باشند به هیچ وجه مجوزی برایشان صادر نمی‌شود.
او ادامه می‌دهد: اگر واحد‌های مذکور مجوز‌های قانونی شان را دریافت کنند، تحت حمایت جهاد کشاورزی قرار می‌گیرند.

رضایت آستان قدس مهم است
طهماسبی زاده در این باره نیز می‌گوید: به هر حال آستان قدس مالک آن عرصه است و دامداران باید با رضایت مالکِ منطقه اقدامات خود را انجام بدهند و اگر ما بخواهیم دامداری‌ها را به محدوده دیگری منتقل و سامان دهی کنیم، نیازمند آمایش سرزمین در حوزه منابع طبیعی هستیم. اگر بخواهیم زمین دولتی را دراختیار دامداران سنتی قرار بدهیم، باید به محدوده‌هایی منتقل شوند که ما اراضی دولتی را به تملک دولت درآورده ایم، اما در اراضی غیردولتی و غیر ملی نیزکه اراضی مستثنیات قلمداد می‌شود، باید حتما اقدامات لازم را به منظور اخذ مجوز تغییر کاربری انجام بدهند.

آمار تولیدات گوشتی و شیری شهرستان
در شهرستان مشهد ۴۸ هزار و ۵۰۴ رأس دام سنگین شیری و ۷۱۴ هزار و ۲۹۷ رأس دام سبک شیری وجود دارد. گوشت تولید شده حاصل از دام‌های سنگین شیری ۶ هزار و ۴۰۰ تُن و گوشت تولیدی دام سبک ۷ هزار و ۸۶۰ تُن در سال است. تولید شیر دام سنگین ۱۷۳ هزار و ۳۴ تُن و تولید شیر دام سبک ۷ هزار و ۲۱۸ تُن در سال است.
در مقایسه با این رقم، کل تعداد دام سنگین شیری در حومه مشهد، هزار و ۵۲۵ رأس و دام سبک ۵ هزار و ۴۰۰ رأس است. تولید گوشت دام سنگین شیری ۲۰۰ تُن، تولید گوشت سبک داخل محدوده ۱۲۰ تُن، تولید شیر دام سنگین ۸ هزار و ۲۰۰ تُن و تولید شیر دام سبک ۵۵ تُن در سال است که به طور متوسط حداکثر ۵ درصد از سهمیه تولیدات شهرستان را به خودش اختصاص دادهاست.

دامداران باید حق تقدیمی بپردازند
بعد از پیگیری یک هفته‌ای برای گفتگو با مرتضی حقیقی، معاون املاک و اراضی آستان قدس رضوی، در نهایت «زرگر» کارشناس اداره املاک آستان قدس ضمن یادآوری اینکه منطقه طرق پلاک بزرگی است، در خصوص پلاک‌های این محدوده می‌گوید: آستان قدس، مساعدت‌های ویژه‌ای برای اعطای سند به دامداران سنتی داشته و در این کار تسهیلاتی نیز ایجاد کرده است، به عنوان مثال، تسهیلات ویژه‌ای برای اراضی تپه سلام که در پلاک طرق است در نظر گرفته شده است.
او بیان می‌کند: اگر تک‌تک دامداران به اداره املاک مراجعه کنند، مشخص می‌شود چه بسته‌های حمایتی‌ای از طرف آستان قدس مشمولشان آن‌ها شده است.
وی تاکید می‌کند: دامدارانی که زمین‌های آستان قدس در اجاره آن‌ها است و حق تقدیمی پرداخت نکرده‌اند باید این مبلغ را بپردازند، ضمن اینکه آستان قدس برای دریافت حق تقدیمی نیز، مساعدت‌هایی با دامداران دارد.