تحلیل متن و فرامتن سریال‌ها و  فیلم‌های سینمایی عاشورایی

امیر عبداللهی | شهرآرانیوز - هر سال با فرارسیدن محرم، سینما و  تلویزیون هم رخت عزا به تن می‌کنند و  شاهد پخش آثار جدید و  قدیمی هستیم که  به مناسبت یکی از  رویداد‌های مهم دینی و  فرهنگی کشور ساخته شده اند. کلیشه را  کنار بگذاریم و  بر این موضوع متمرکز نشویم که  چرا چنته سینما و  تلویزیون ایران از  روایت مهم‌ترین واقعه شیعی چندان پر نیست. تا ماه محرم می‌رسد، همه یک پرسش واحد دارند و‌  می‌خواهند دلیل کمبودن تولیدات نمایشی عاشورا را  به  بحث بگذارند. اما سوال اینجاست که  اگر بنا باشد حماسه کربلا و  فرهنگ عاشورا را  از طریق آثار نمایشی درک کنیم و  بشناسیم، چه گزینه‌هایی پیش  روی ماست؟

عاشورا با  ادبیات و  هنر‌های تجسمی  و نمایشی ما پیوندی دیرینه و  ناگسستنی دارد. اما وقتی که  به  عرصه فیلم و سریال می‌رسیم، با وجود حجم انبوه تولیدات مناسبتی، تعداد آثار ماندگار و  تأثیرگذار مرتبط با  ماه محرم خیلی هم زیاد نیست. به راستی عجیب است که  در  تاریخ سینمای ایران، از  موضوع عاشورا برای ساخت آثار سینمایی، بهره بسیار ناچیزی گرفته شده است. چنین داستان حماسی و  پرمایه‌ای در  تمام این سال‌ها در دسترس سینماگران قرار داشته، اما بهره کمی  از  آن به  سینما و  تلویزیون ایران رسیده است.‌

می‌گویند در  تمام آثار نمایشی و  درام دنیا، ۳۶ وضعیت ثابت وجود دارد؛ یعنی ۳۶ وضعیت دراماتیک که  قابلیت خاصی برای تصویرسازی و  نمایشی‌کردن در  عرصه‌های مختلف مانند تئاتر، تلویزیون، سینما و  تمام رسانه‌های تصویری دارد. در حماسه عاشورا دست کم ۱۵ وضعیت درام مستقیم روی داده است که  هر وضعیت می‌تواند موضوع یک فیلم یا حتی چند فیلم یا مجموعه سینمایی و  تلویزیونی باشد.

از آن میان می‌توان به وضعیت‌های شورش و  قیام، تهور جسورانه، عداوت میان خویشاوندان و آشنایان، قربانی خشونت، تعقیب، انتقام جویی، لابه  و توبه، ایثار در  راه آرمان، همه چیز فدای هوس، خیانت، رقابت فرادست و فرودست، جاه طلبی، قضاوت اشتباه، پشیمانی و  از دست دادن محبوب اشاره کرد. دیگر وضعیت‌های دراماتیک نیز گاه غیرمستقیم به  واقعه عاشورا مرتبط می‌شوند و  قابلیت تصویری و  نمایشی‌شدن را  دارا هستند.

باید پذیرفت تا رسیدن به  نقطه مطلوب، راهی طولانی و  پروسه‌ای پرپیچ وخم پیش روست و  با حرف و نقد و  غر زدن، «هیچ» اتفاقی رخ نمی‌دهد. سویه پرونده پیش رو، تحلیل متن و  فرامتن فیلم و  سریال‌های مهمی است که مستقیم یا  غیرمستقیم واقعه عاشورا را  دست مایه قرار داده اند.

الگویی مناسب برای ساخت فیلم‌های تاریخی

فیلم سینمایی «سفیر»، ساخته فریبرز صالح، اولین تجربه  روایت سینمایی از  حاشیه‌های واقعه کربلا بعد از انقلاب اسلامی  است که  در اولین جشنواره فیلم فجر در سال ۱۳۶۱ به نمایش درآمد و  گرچه واکنش‌های چندان مثبتی به دنبال نداشت، خیلی هم با  هجوم منتقدان روبه رو نشد. فریبرز صالح گوشه‌ای از  زندگی قیس بن مسهر را تصویر کرد. او  نماینده امام حسین (ع) است که  با نامه‌ای برای سلیمان خزاعی به طرف کوفه می‌رود و در راه به دست والی کوفه، دستگیر و  به زندان افکنده می‌شود.

صالح با رویکردی که در «سفیر» با  تاکید بیشتر بر هویت دینی دنبال کرد، به الگوی مناسبی برای ساخت فیلم‌های تاریخی در دهه ۶۰ و سال‌های بعدی رسید. در آن دوران، سینمای ایران در تب وتاب جنگ و حوادث پس از انقلاب اسلامی بود، بنابراین تولید یک اثر هنری با پروداکشن عظیم و تاریخی، شاید دور از از انتظار به نظر می‌رسید. اما با وجود تمام مشکلات، فیلم سفیر ساخته شد و تأثیر خود را بر تولیدات تصویری در این عرصه هم گذاشت.

اولین کوشش‌های دهه شصتی مشهدی‌ها

«روایت عشق» نام یک مجموعه تلویزیونی به کارگردانی علاءالدین رحیمی  و انوشیروان ارجمند است که در  سال ۱۳۶۴ تهیه و  از  شبکه یک پخش شد. این اثر اولین مجموعه تلویزیونی بعد از انقلاب ۵۷ بود که درباره حوادث قیام عاشورا و  نبرد کربلا ساخته شد. بیشتر عوامل و  بازیگران فیلم از  هنرمندان شاخص سال‌های گذشته خراسان و  مشهد بودند که  توانستند این پروژه سخت را به  سرانجام برسانند؛ هنرمندانی نظیر مرحوم انوشیروان ارجمند، مرحوم رضا سعیدی، محمد الهی، احمد مینایی، احمد ریحانه، علی جوانمرد و...

«روایت عشق»، داستان عهدشکنی مردم کوفه و  ظلم و  جور یزیدیان علیه خاندان پیامبر اسلام (ص) بود. درکنار روایت حوادث کوفه تا پیش از قیام عاشورا، حرکت کاروان حسین بن علی (ع) به سمت کربلا و  فجایع روز عاشورا و  ستمی  که به  خاندان اهل بیت روا شد، در این مجموعه به تصویر کشیده شده است.

کامل، مهم و تأثیرگذار

فیلم «روز واقعه»، ساخته شهرام اسدی، را  شاید بتوان یکی از  آثار کامل و  مهم سینمای ایران دانست که  درباره حادثه کربلا تولید شده است. فیلم، قصه اش را  از  زاویه شخصیتی به نام  عبدا... روایت می‌کند و  از  منظر فرم، شکل وشمایل درستی دارد. قهرمان فیلم یعنی عبدا...، جوانی نصرانی است که  تازه مسلمان شده است و  در  روز عروسی اش در میان شادی دیگران، ندایی می‌شنود که  او را  به  یاری فرامی خواند. عبدا... به دنبال این ندا مسیری طولانی را  طی می‌کند و سرانجام زمانی به کربلا می‌رسد که  عصر روز عاشوراست.

از نکات شاخص این فیلم، می‌توان به  فیلم نامه بهرام بیضایی اشاره کرد که  به زیبایی به نگارش درآمده است. او  با  دست مایه قرار دادن عناصر نمادین در روایتش و  دور ماندن از مرکز ثقل تاریخ (یعنی نمایش خود واقعه عاشورا)، توانسته است هم باور‌های عوامانه را  بدون حساسیت نمایش دهد و  هم اینکه با  ساختن جهانی نمادین و  اسطوره ای، خرده روایت‌ها و  عناصر دراماتیکش را  از گزند تیغ منطق و  حقیقت تاریخ دور نگه دارد.

عاشورایی‌ترین فیلم سینمای ایران

بدون تردید پرهزینه‌ترین فیلم سینمایی درباره حادثه عاشورا و نهضت امام حسین (ع)، «رستاخیز»، ساخته احمدرضا درویش است. این اثر سینمایی به صورت مستقیم به سراغ شرح وقایع روز عاشورا رفته و  سعی کرده است تصویری صریح از این حادثه عظیم را  به نمایش بگذارد. نکته مهم فیلم، همین است که رستاخیز تنها اثری است که بی پرده به دنبال روایت واقعه عاشورا رفته است.

فارغ از حساسیت ها، «رستاخیز» می‌تواند الگویی مناسب برای کسانی باشد که دغدغه تصویری کردن عاشورا و اتفاقات پس از  آن را دارند. فیلم احمدرضا درویش از نگاه ما مخاطبانی که پیش‌تر فیلم را  دیده ایم، یکی از فیلم‌های خوب، خوش‌ساخت، تأثیرگذار و  عاشورایی  سینمای ایران است. می‌توان به جرئت گفت که رستاخیر نه تنها تکمیل کننده فیلم «روز واقعه» است، بلکه بسیار مهیج تر، عمیق‌تر و  تاریخی‌تر از  آن ساخته شده است و  قدمی  بسیار روبه جلو محسوب می‌شود.

احمدرضا درویش به روشی هوشمندانه، زاویه دید دانای کل را  کنار می‌گذارد و  با زاویه دید «بٌکَیر بن حر ریاحی» تاریخ را  بازگو می‌کند. کار بزرگ‌تر فیلم، نشان‌دادن منطق و  برهان اعلای امام حسین (ع) و  یارانش درکنار مظلومیت آن هاست. فیلم هم شور را نشان می‌دهد و  هم شعور را. این روایت هم برای کسانی که  از  این واقعه چیزی نمی‌دانند و  هم برای کسانی که‌ می‌دانند، تکان دهنده است و  منطق امام حسین (ع) را  در  این میان آشکار می‌کند؛ اینکه چرا امام به همراه خانواده و اهل بیتش ناچار شد دست به این قیام بزند.

سریال استاندارد، ماندگار و  فاخر تلویزیون

«مختارنامه»، ساخته ماندگار داوود میرباقری، یکی از سریال‌های مهم تاریخی و  فاخر تلویزیون است که روی دست سریال‌های بزرگ قبلی بلند شد و  توجه همه را  به خود جلب کرد. داستان این سریال درباره قیام مختار بعد از عاشوراست که  به  خون خواهی امام حسین (ع) در سال ۶۶ هجری، قیام خود را  آشکار کرد و  موفق شد بیشتر کسانی را  که  در  واقعه عاشورا دست داشتند، به  سزای اعمالشان برساند. این سریال با بودجه ۲۰ میلیاردی و  در  بازه زمانی هشت ساله ساخته شد و  به  جرئت می‌توان گفت که  به  لحاظ محتوای تاریخی، دکور  و  گریم، بازی گرفتن از  بازیگران و... از سایر آثار تاریخی و مذهبی تلویزیون چند درجه بالاتر است.

میرباقری با معرفی شخصیت مختار توانست یک روایت عاشورایی را به شکلی جذاب به نمایش دربیاورد. مختارنامه از نظر فیلم نامه در نوع خودش منحصر به فرد است. در میان سریال‌های مذهبی و تاریخی که تا به امروز در  صداوسیما تولید شده است، می‌توان آن را  در واقع گرایی و  باورپذیری و  اجرای صحنه‌های شلوغ و جنگ، بهترین و  شاخص‌ترین سریال تلویزیون دانست.

در بین منتقدان سینمایی، حداقل در بین آحاد این گروه در مورد اینکه مختارنامه بهترین سریالی است که تاکنون درباره حادثه عاشورا و  پیامد‌های این رخداد عظیم ساخته شده است، اجماعی عمومی  وجود دارد. حتی اگر هم با این غلظت نتوان مختارنامه را  بهترین سریال عاشورایی نامید، در اینکه این ساخته داوود میرباقری جزو معدود سریال‌های استاندارد، ماندگار و فاخر تلویزیون است، تردید چندانی وجود ندارد.

***
سریال‌های دیگری، چون «معصومیت از دست رفته»، ساخته داوود میرباقری، «سفر سبز»، ساخته محمدحسین لطیفی و  «شب دهم»، ساخته حسن فتحی و  فیلم «به خاطر  هانیه»، ساخته کیومرث پوراحمد، هم در این سال‌ها با موضوع محرم و عاشورا ساخته شد که شرح و تحلیل آن‌ها در  مجال این نوشتار نمی‌گنجد.