اطلاعاتی تازه درباره سازنده و تاریخ دقیق ساخت مجسمه‌های کوهسنگی مشهد

لیلا کوچک‌زاده | شهرآرانیوز - بی‌گمان یکی از خاطره‌انگیزترین عکس‌های آلبوم مشهدی‌ها، شیر‌های یال‌دار کوهسنگی است؛ محافظان طلایی این بوستان محبوب مشهدی‌ها که ۸۵ سال است روی پله‌های سنگی ایستاده‌اند. آن‌ها همراهان دیگری هم داشته‌اند که زمانی دورتادور استخر جانمایی شده بودند، مثل مجسمه نبرد پهلوان و نهنگ (گرشاسپ و تمساح) که درست پایین پای شیر‌ها در حوضچه کوچک‌تری قرار گرفته بوده و در معدود عکس‌های مردم هم باقی مانده‌اند. درهرصورت شانس یارمان شده است که هنوز هم می‌توانیم با شیر‌های شهرنشین کوهسنگی دم‌خور باشیم.

در این گزارش با بررسی چند سند قدیمی به‌دست‌آمده از مرکز پژوهش‌های آستان قدس رضوی، اطلاعاتی تازه درباره سازنده و تاریخ دقیق ساخت مجسمه‌های کوهسنگی که احتمالا تعدادشان به ۲۰ عدد می‌رسیده است، به دست آورده‌ایم. همچنین با حمید عربلین، پیشکسوت هنر عکاسی مشهد که تعداد عکس‌ها و خاطراتش از بوستان کوهسنگی بی‌شمار است، به گپ‌وگفت نشسته‌ایم.

درباره سفارش دهنده مجسمه‌های کوهسنگی
شهردار میلان یا آستان قدس رضوی؟

در روایت‌هایی که درباره تاریخ کوهسنگی نقل شده، عنوان می‌کنند که شیر‌های یال دار کوهسنگی هدیه شهردار میلان در سال ۱۳۰۶ خورشیدی به شهرداری مشهد است، اما سند‌های مرکز پژوهش‌های آستان قدس، چیز دیگری را نشان می‌دهد. درواقع طبق سندی به تاریخ ۲۳ تیر ۱۳۱۶ خورشیدی، قراردادی بین اداره کارپردازی آستان قدس رضوی و غلام رضا‌رحیم زاده ارژنگ، مجسمه ساز معروف پایتخت، بسته می‌شود که به موجب این قرارداد این آقای ارژنگ است که متعهد می‌شود مجسمه‌های کوهسنگی را طی دوماه بسازد و آماده کند و سفارش دهنده هم آستان قدس رضوی است، نه شهردار میلان.

در این سند، نام این مجسمه‌ها با ویژگی هایش هم عنوان شده است: مجسمه نهنگ و پهلوان که بین مردم باعنوان گرشاسپ و تمساحشناخته می‌شود، به ارتفاع دومتر و نیم با رنگ برنزی، دوعدد گلدان بزرگ با ارتفاع صد سانتی متر و رنگ سربی، چهار عدد ابوالهول هر یک به ارتفاع ۹۵ سانتی متر به رنگ مسی، دوعدد مجسمه فواره حوض برای کنار استخر با ارتفاع دو متر و نیم و به رنگ مسی، دوعدد مجسمه پهلوان در حال ورزش به رنگ مسی، چهارعدد شیر یال دار به اندازه شیر‌های جلو به رنگ برنزی، شش عدد پیکر هر کدام به ارتفاع ۱۸۰ سانتی متر به رنگ نقره برای پایه‌های چراغ. البته ما تعداد دقیق مجسمه‌هایی را که در نهایت در کوهسنگی جانمایی می‌شود، به طور دقیق در سند‌ها نیافتیم.

در این سند ارژنگ متعهد می‌شود که مجسمه‌ها را با بهترین بتن آرمه و بهترین نکات فنی حاضر کند و تحویل دهد. در عوض کارپردازی آستان قدس هم تعهد می‌دهد مبلغ ۴۰ هزار ریال قیمت مجسمه‌های گفته شده را با اقساط بپردازد و مصالحی را که رحیم زاده در مشهد لازم دارد، به نرخ روز تهیه کنند و به موقع برسانند. همچنین ارژنگ تعهد می‌کند تا یک سال هر گونه عیب و نقصی در مجسمه‌های مزبور پیدا شود، به خرج خود رفع کند؛ درغیر این صورت، کارپردازی مجاز خواهد بود عیوب آن‌ها را رفع و خرج انجام عمل را از ارژنگ دریافت کند.

در نهایت این قرارداد به امضای رئیس کارپردازی آستان قدس، متصدی بودجه، رئیس اداره ساختمان، رئیس اداره حسابداری آستان قدس و نایب تولیت عظمی و غلام رضا رحیم زاده ارژنگ رسیده است. آقای ارژنگ خوش قول است و دوماه بعد در تاریخ ۲۴ شهریور ۱۳۱۶ خورشیدی، مجسمه‌ها را تحویل می‌دهد. در این میان، اما در نامه‌ای به تاریخ ۲۹ شهریور همان سال عنوان شده است که، چون چهارعدد شیر یال دار فوق العاده کوچک است، به جای آن‌ها چهارعدد مجسمه پیکر شبیه همان شش پیکری که ساخته اند، تهیه کنند و تا کارگرهایشان در مشهد حضور دارند، برای نصب آن‌ها اقدام کنند.

اما در آخرین سندی که ما درباره مجسمه‌ها به دست آوردیم و تاریخ آن ۲۶ اردیبهشت ۱۳۱۷ است، عنوان شده که مجسمه‌های اطراف استخر کوهسنگی دچار ایراد شده است و نیاز به بازدید دارد؛ یکی گلدان جلو عمارت که از چندجا آب تراوش می‌کند و دیگری دم‌های شیر‌های یال دار دوطرف استخر که ترک خورده اند و معلوم نیست از اثر برودت است یا حرارت.

روایتی درباره ۲ پسرخاله مجسمه‌ساز
از شیر‌های مسی تهران تا شیر‌های کوهسنگی مشهد

احتمالا برایتان جالب است که بدانید نمونه شیر‌های کوهسنگی مشهد را در تهران هم می‌توان دید و جالب‌تر اینکه سازنده این مجسمه‌ها یک نفر بوده است، یعنی مرحوم غلام‌رضا رحیم‌زاده ارژنگ.

در سال‌ ۱۳۱۵ خورشیدی، تندیس «نبرد گرشاسپ با اژدها» و «چهار شیر غران» در میدان باغشاه تهران (حر کنونی) جانمایی می‌شود. یک سال بعد هم در مشهد، مجسمه «نبردگرشاسپ و تمساح» و «دو شیر یال‌دار» در کوهسنگی جانمایی می‌شود. مجسمه‌ها از نظر ظاهری شباهت بسیاری به یکدیگر دارند و مهم‌تر اینکه سازنده‌اش هم یک نفر است.

غلام‌رضا رحیم‌زاده‌ارژنگ همان هنرمندی است که در سال ۱۳۳۸ خورشیدی، مجسمه برنزی حکیم توس در میدان فردوسی مشهد را ساخته است. او در سال‌۱۳۱۶ خورشیدی به‌همراه حسن‌ارژنگ‌نژاد (پسرخاله اش)، مجسمه‌ساز مشهدی که هم‌اکنون در صدسالگی به سر می‌برد و آن زمان نوجوانی شانزده‌ساله بوده است، مجسمه‌های کوهسنگی را می‌سازند. بعد‌ها حسن ارژنگ‌نژاد داماد استادش می‌شود.

تصویری از غلامرضا رحیم زاده ارژنگ

حالا مرد اژدهاکش میدان حر (تندیس گرشاسپ با اژد‌ها به این اصطلاح معروف است) که آن را نماد جنگ خیر و شر می‌دانند، همچنان در میدان حر تهران باقی است. شیر‌های مسی‌اش، اما درسال‌های پایانی دهه ۵۰ خورشیدی آسیب می‌بینند و در دهه‌۸۰ دوباره توسط حسن ارژنگ‌نژاد که خود در نوجوانی در ساخت شیر‌ها مشارکت داشته است، ساخته می‌شوند.

بماند که سال گذشته، دوباره شیر‌ها به‌دلیل مرمت تخریب، اما به‌سرعت شیر‌های جدید جایگزین آن‌ها شدند. درهرصورت تندیس میدان حر تهران که نشانی از تندیس پهلوان و نهنگ کوهسنگی مشهد را دارد، بخشی از تاریخ را سراپا نگه داشته است. در کوهسنگی هم شیر‌های یال‌دار حافظ تاریخ رفته بر این بوستان هستند.

پای خاطرات حمید عربلین از کوهسنگی
مردم برای عکس‌گرفتن صف می‌کشیدند

حمید عربلین را باید بخشی از تاریخ مصور هنر عکاسی در مشهد دانست. او نزدیک به ۶۵ سال در حوزه عکاسی زیارت، انقلاب اسلامی و گردشگری با محوریت بوستان کوهسنگی فعال بوده است.

او می‌گوید: اگر اشتباه نکنم، اولین آجر‌های تالار پذیرایی کوهسنگی را در سال‌۱۳۰۶ بنا کردند و در هزاره سوم فردوسی، هم‌زمان با دیگر بنا‌های مشهد مانند بیمارستان امام‌رضا (ع) و ساختمان هلال احمر، این مجموعه هم افتتاح شد. سالن پذیرایی را که از مقابل مانند یک کشتی در آب به نظر می‌رسد، در کنار استخر بزرگ ساختند و سال‌ها بعد در‌کنار استخر تعدادی مجسمه هم برپا شد.

آن‌طور‌که عربلین از حدود ۵۰ سال قبل در خاطر دارد، عکاسان مشهدی، کوهسنگی را یک سال برای عکاسی از شهرداری اجاره می‌کردند. او تعریف می‌کند: در شهرداری برای اجاره کوهسنگی مزایده برگزار می‌شد و فرد برنده، یک سال حق عکاسی از این فضا را پیدا می‌کرد.

او هم در سال‌های‌۵۱ و ۵۲، زمانی‌که نزدیک حرم مغازه عکاسی داشته است، بوستان کوهسنگی را برای عکاسی از شهرداری اجاره می‌کند.

عربلین می‌گوید: آن زمان بعد از عکس‌گرفتن از مردم به آن‌ها قبض می‌دادیم تا فردا بیایند مغازه و عکسشان را تحویل بگیرند. روز‌های جمعه کوهسنگی خیلی شلوغ می‌شد و نیز تابستان‌ها که زائران می‌آمدند. اما سال‌۴۶ که دوربین‌های پولاروید آمد، عکس‌ها همان‌جا حاضر می‌شد؛ عکس‌هایی که از بغل دوربین در‌می‌آمد. عکس را درمی‌آوردیم، دستی رویش می‌کشیدیم تا گرم شود. یک تا دودقیقه بعد عکس حاضر بود. بعد کاغذ فیلم را جدا می‌کردیم و عکس را تحویل می‌دادیم. مردم هم خیلی ذوق می‌کردند.

صف می‌کشیدند که ببینند توی دوربین چه خبر است و در آن چه می‌گذرد. هر کسی که عکس فوری می‌خواست، به‌ویژه زائران، با دوربین پولاروید از او عکس می‌گرفتیم؛ دانه‌ای ۱۲ تومان. خود مشهدی‌ها که فرصت داشتند، می‌آمدند مغازه و عکس کارت‌پستالی از ما تحویل می‌گرفتنداما بسیاری از عکس‌هایی که در دوربین عربلین ثبت شده است، عکس مردم در‌کنار مجسمه‌هاست. او می‌گوید مردم برای هر یک از مجسمه‌ها اسمی گذاشته بودند و از آن‌ها می‌خواستند مجسمه‌ها توی عکسشان باشند. البته او خودش هم به مردم پیشنهاد قاب مناسب برای عکاسی می‌داده است.

عکس یادگاری محمد علی بنی اسدی، نقاش و تصویرگر مطرح و استاد دانشگاه، از دوران کودکی‌اش با یکی از شیرهای سنگی کوهسنگی

یکی از این پیشنهاد‌ها جلو همان مجسمه «گرشاسب و تمساح» عنوان می‌کند و می‌گوید: طرف را کنار حوض پایین (الان این حوض جمع شده است) می‌نشاندم. توی قاب، هم عکس گرشاسب دیده می‌شد و تمساح و هم شیر‌های یال‌دار و ساختمان پذیرایی و کوه‌ها. این‌طور بگویم که کل نمای کوهسنگی از این زاویه در عکس می‌افتاد. نمای دیگر کنار استخر بود و جلو مجسمه‌ها. کنار شیر‌ها هم عکس می‌گرفتیم.

عربلین هنوز هم روز‌های جمعه راهی بوستان کوهسنگی می‌شود و مردمی را که درحال گرفتن عکس یادگاری با گوشی‌های موبایلشان هستند، برای داشتن قاب خوب راهنمایی می‌کند. شاید به یاد روز‌هایی که دوربین ۱۹۵‌پولاروید فرانسوی‌اش را به دست می‌گرفت و عکس فوری حاضر می‌کرد و مردم و زائران را سر ذوق می‌آورد.

* نمایه: نمایی از شیرهای کوهسنگی و مجسمه گرشاسپ و تمساح/ دهه ۴۰ قرن ۱۴ خورشیدی