جستاری در فحوای مقتل‌های موجود و در دسترس برای ما

رضا میرزاده | شهرآرانیوز - شاید در  یک دسته بندی کلی، بتوان روایتگران عاشورا را به سه گروه تقسیم کرد: اهل بیت عصمت و طهارت (ع) چه آنان که همچون زینب کبری (س) و حضرت سجاد (ع) در روز واقعه حاضر بودند و مشاهدات خود را نقل می‌کردند و چه آنان که در واقعه حاضر نبودند؛ اما به نقل از پدران خود راوی و روضه خوان عاشورا بودند و،  چون معصوم هستند، سخن آنان نیز اعتبار و اطمینان دارد. گروه دوم، دشمنان اهل بیت (ع) خاصه آنان هستند که خود در روز واقعه حاضر بوده و در آن نقشی داشته اند و پس از آن نیز به امید دریافت صله و پاداش، نقش خود را در واقعه تشریح کرده اند.

این افراد در جریان قیام مختار ثقفی و انتقام از افرادی که دستشان به خون حسین (ع) و یاران او رنگین شده بود، بار دیگر به نقل وقایع عاشورا پرداختند. ضمن آنکه بودند معدود افرادی که در واقعه عاشورا در سپاه خصم حضور داشتند، اما پس از عاشورا توبه کردند و خود به یکی از روایتگران واقعه مبدل شدند، اما دسته سوم، دوستداران و محبان اهل بیت (ع) و راویان ثقه‌ای بودند که در دوران پیش از غیبت و نیز پس از غیبت، به نقل از امامان معصوم (ع) روایتگر عاشورا شدند و این چنین شد که نهضت راویان عاشورا تا به امروز پابرجا بوده است.

کتاب‌های مقتل موجود

اما بر اساس همین روایت‌های روایتگران عاشورا، کتاب‌هایی پدید آمد که با عنوان کلی «مقتل» شناخته می‌شوند و نگارندگان بر اساس روایت‌های رسیده به آن ها، واقعه کربلا را از آغاز تا سرانجام و پس از آن روایت کرده اند. «واقعه الطف» منسوب به ابی مخنف، «روضه الشهدا» ملاحسین کاشفی، «امالی» شیخ صدوق، «الارشاد فی معرفه حجج ا... علی العباد» شیخ مفید، «روضه الواعظین و بصیره المتعظین» فتال نیشابوری، «مقتل الحسین (ع)» ابوالموید خوارزمی، «اللهوف علی قتلی الطفوف» سید ابن طاووس، «مقتل الحسین (ع)» سید عبدالرزاق مقرم و ... از جمله این مقاتل هستند، البته با وجود آنکه بسیاری از نگارندگان مقاتل انسان‌های مورد اعتمادی بوده اند، اما، چون جمع آوری و نگارش مطالب این کتاب‌ها با فاصله زمانی نسبتا طولانی با وقایع عاشورا اتفاق افتاده، طبیعی است که در مسیر نقل مطالب نیز خدشه‌هایی وارد شده و این خدشه ها، خواسته یا ناخواسته، بر اساس سهل انگاری بوده یا قصد دشمنان، موجب بروز تحریفاتی نیز در گزارش عاشورا شده است.

حماسه حسینی

اما در این میان، برخی نیز کوشیده اند با نگاهی محققانه، به بیان برخی از تحریفات وارد شده در واقعه عاشورا بپردازند و شاید بتوان استاد شهید مرتضی مطهری را پرچمدار این موضوع در عصر حاضر دانست که در «حماسه حسینی» خود به بیان برخی از تحریفات وارد شده در واقعه عاشورا و با ذکر مستندات پرداخته است. این سنت نیز همچنان ادامه داشته و دارد و کم نبوده است آثار محققانه‌ای که در این حوزه انجام شده است.

قتیل العبرات

اما از جمله همین آثار محققانه، کتابی با عنوان «قتیل العبرات (قوت و ضعف گزارش‌های واقعه کربلا)» تألیف «حسین انوری پور» است که در سال ۱۳۹۵ و به همت شرکت چاپ و نشر بین الملل روانه بازار نشر شده است. این کتاب مشتمل بر یک پیشگفتار و ۲۰ فصل است و نگارنده تلاش کرده است که علاوه بر آسیب شناسی برخی مقاتل، خود نیز با همان نگاه محققانه، گزارشگر عاشورا باشد.

انوری پور در پیشگفتار کتاب، با ذکر دلایلی، نخست کتاب‌های معتبر را از غیرمعتبر جدا کرده است و باز در همین کتاب‌ها نیز بین مطالب مستند و غیرمستند تفکیک قائل شده است. علاوه بر این، مطالب غیرمستند موجود در کتاب را نیز به دسته‌های مختلفی از جمله مطالب افسانه ای، برداشت‌های اشتباه، مطالب تشبیه به معجزه، مطالب متعصبانه، ورود جعل احادیث، بیان زبان حال نادرست در نقل مطالب، سوز وگداز‌های غیرمستند روایت شده، مطالب شبه تاریخی، ضد تاریخی، ضد طبیعی، ضدفقهی و عوامانه، ورود غلو و مبالغه، قصه پردازی ها، گمانه زنی ها، مطالب ماورایی، مشتبه، منطقی، موهون و گزارش‌ها و اخبار واحد و ضعیف دسته بندی کرده است.

وی در ادامه و در فصول مختلف، با همان ملاحظات بیان شده، از آغاز «نامه‌های کوفیان به امام حسین (ع)» به گزارش واقعه کربلا پرداخته، پایان بندی مطالب او نیز موضوع «فرزندان امام حسین (ع)» بوده است. ورود محققانه در ماجرا‌های اختلافی از جمله «رقیه بنت الحسین (ع)»، «حضرت عبدالله بن الحسین الرضیع» «حضرت علی اصغر»، «اجازه خواستن فرشتگان برای یاری امام حسین (ع)» و ... از بخش‌های این کتاب است که‌ می‌تواند برای خوانندگان، محبان اهل بیت (ع) و کسانی که دوست دارند فارغ از تحریفات وارده، ماجرای قیام سیدالشهدا (ع) را بشناسند، بسیار درخور توجه باشد. ضمن آنکه کتاب از تأمل‌های درخور توجهی در باب استناد مطالب نیز برخوردار است و ذکر ۳۳۸ منبع در پایان کتاب، حاکی از آن است که مؤلف تلاش کرده است تا اثری مستند، محققانه و به دور از تعصبات را در این باره به طبع برساند.