رادیو، در مسیر توسعه هنر‌های نمایشی

یکی از ویژگی‌های برجسته «هنر»، انعطاف و دگرگونی ارائه آن متناسب با تحولات فناورانه و اقتضائات زیست معاصر انسان است. قالب‌های مهم و دیرینه هنری که در طول تاریخ همواره فعالانه حضور داشته اند، در هر زمانه‌ای هماهنگ با پیشرفت‌های آن روزگار به ویژه در زمینه ابزار، به روز شده اند و برپایه اصول بنیادین زیبایی شناختی و نظام کارکردی خود از همه دستاورد‌های بشری برای تأثیرگذاری بهره برده اند.

این امکان مهم روزآمدی و تحول پذیری درکنار ویژگی‌های درونی هنر، راز ماندگاری و نفوذ بی نظیرش درمیان گروه‌های گوناگون مردم به حساب می‌آید. افزون بر آن، هنر‌های گوناگون به تدریج از ظرفیت‌های دیگر بهره برده اند و ضمن به کار بردن فناوری و ابزار، کوشیده اند از ظرفیت‌های ناهمگونی که هریک فراهم می‌آورند، بهره ببرند و از این راه، رهیافت خویش را گسترش دهند.

هنر‌های نمایشی یکی از هنر‌های کارآمد، فراگیر و البته اثربخش هستند که از دیرباز توجه جامعه انسانی را به خود جلب کرده اند. هنر نمایش از چنان اهمیتی برخوردار بوده است که همواره در آثار و نوشتار اندیشمندان و فلسفه دانان گوناگون و برجسته ای، چون ارسطو نیز بدان توجه شده است.

برپایی رویداد‌های بزرگ و فراگیر نمایشی در یونان تا اندازه‌ای که شهر‌ها را تحت تأثیر خود قرار می‌داد، نشان از اهمیت ویژه هنر نمایش دارد. هنر‌های نمایشی به دلیل ساختار ویژه روایتی، برخورداری از مجموعه‌ای از شیوه‌های ارتباطی، ایجاد همذات پنداری، قصه گویی، تعاملی بودن، ترکیبی بودن (به معنای بهره مندی از ظرفیت‌های گوناگون دیگر هنرها) و سویه‌های مهم انسانی در زمره ویژه‌ترین قالب‌های هنری پایدار قرار می‌گیرد.

یک بازنگری تاریخی نشان می‌دهد که هنر نمایش در طول تاریخ همواره با دگرگونی‌های معاصر همراهی کرده و از همه ظرفیت‌ها برای گسترش خویش بهره برده است. پیوند هنر نمایش با فناوری بود که سرانجام هنر قدرتمند و بی نظیر سینما را پدید آورد. با اختراع رادیو و آشنایی عمومی با این فناوری جدید، هنرمندان نمایش پس از موسیقی، در زمره نخستین گروه‌هایی بودند که متوجه این ظرفیت شدند و از آن بهره بردند.

توسعه و نفوذ گسترده رادیو درمیان گروه‌های گوناگون مردم، محدودیت‌های جغرافیایی را از بین برد و زمینه حضور هنر نمایش را در چارچوبی فرامرزی فراهم کرد. همچنین دو عنصر مهم متن و صدا، به عنوان عناصر، برجسته و بنیادین دراماتیک، اساس فعالیت رادیو را شکل می‌دادند، پس بر این بنیاد، نمایش رادیویی بدون آنکه با تنگنا‌های اجرا‌های صحنه‌ای و میدانی روبه رو باشد، زمینه رشد و تأثیرگذاری فراوانی یافت.

به طور طبیعی نمایش رادیویی حتی زمینه معرفی و آشنایی بخش‌های گسترده تری از مردم که به تئاتر دسترسی نداشتند را فراهم آورد؛ چون هنر نمایش و گونه‌های متعدد آن باوجود دیرینگی و اهمیت، همواره و در هر شرایطی دردسترس گروه‌های مردم قرار نداشتند. ولی رادیو به عنوان یک محمل بسیار ساده، دردسترس، همگانی و ارزان قیمت، زمینه راه یابی نمایش میان گروه‌های رنگارنگ مردمی را فراهم آورد. به عبارت دیگر رادیو به معرفی و عمومی سازی این هنر، کمک شایانی کرده است.

در ایران نیز از حوالی سال ۱۳۱۹ که رادیوتهران راه اندازی شد، به تدریج نمایش نیز نقش خویش را در این گستره ایفا کرد. خرداد سال ۱۳۲۱، برای نخستین بار در فهرست برنامه‌های رادیوتهران، شاهد حضور نمایش رادیویی بودیم. در سال‌های نخست، نمایش‌های رادیویی از لحاظ فنی شکل درستی نداشت و داستان فقط با ادای دیالوگ‌ها توسط افرادی که نقش‌ها را برعهده می‌گرفتند، به جلو حرکت می‌کرد.

به تدریج با کسب تجربه و آشنایی با ویژگی‌های نمایش رادیویی، این گونه ساختار مناسب خویش را یافت و به یکی از بخش‌های مهم برنامه‌های رادیویی بدل شد. گزافه گویی نیست اگر بگوییم نمایش در رادیو به علاقه و توجه بیشتر مردم به هنر‌های نمایشی کمک شایانی کرده است. نمایش «یک شب از هزارویک شب» جزو نخستین تجربه‌های نمایش رادیویی ایران است که به جریان‌های بعدی جهت داد.

پس از راه اندازی رادیوایران درکنار رادیوتهران، ضریب نفوذ نمایش رادیویی بیشتر شد و طیف وسیع تری از هنرمندان را به سوی خویش جلب کرد. یکی از ویژگی‌های مهم نمایش رادیویی در ایران، کمک به توسعه نمایشنامه نویسی بوده است. به دلیل محدودیت‌های اجرا، همواره نگارش نمایشنامه با موانعی همراه بود، اما با شکل گرفتن نمایش رادیویی و نیاز روزافزون رادیو به متن و سرعت زیاد تولیدات رادیویی، تولید نمایشنامه متناسب با اجرا در رادیو سرعت گرفت.

مشهد مقدس اوایل، تنها پخش کننده آثار رادیوتهران بود. از شهریور ۱۳۲۸ با راه اندازی یک رادیو اختصاصی در مشهد، زمینه‌های ایجاد نمایش رادیویی در این شهر فراهم شد. به دلیل سابقه و قدرت گروه‌ها و جریان‌های نمایشی و ظرفیت ویژه ادبیات در مشهد، شاید بتوان گفت پس از پایتخت، مشهد به مرور به یکی از قطب‌های تولید نمایش رادیویی تبدیل شد. حضور و همکاری برخی هنرمندان تئاتر مشهد در دهه ۴۰ در ادامه همین مسیر بوده است. پس از انقلاب اسلامی، ظرفیت بهره بردن از نمایش رادیویی فراهم‌تر شد.

لزوم پرداختن به موضوعات ارزشی و ایدئولوژیک، وجود محدودیت‌های سخت افزاری حاصل زمان جنگ و عواملی از این دست زمینه را برای توسعه نمایش‌های رادیویی فراهم آورد. مشهد به دلیل برخورداری از هنرمندان کارآزموده، تکثر فرهنگی ویژه، میزبانی از حجم انبوهی از زائران و ظرفیت ادبی کم نظیر، توانایی تبدیل شدن به قطب تولیدات نمایشی رادیویی به ویژه در موضوعات دینی و مذهبی را داراست.

البته این امر نیازمند سرمایه گذاری، آموزش و سیاست گذاری مدیران رسانه ملی است. حضور پررنگ پادکست‌ها و تولیدات نمایشی صورتی در رسانه‌های مجازی، نشان از پویایی نمایش رادیویی و لزوم توجه به آن دارد.