مسجد جامع بجستان، یادگار مبارک ۶۰۰ ساله

دکتر رجبعلی لباف‌خانیکی - باستان شناس و استاد دانشگاه | شهرآرانیوز؛ شهر بجستان به لحاظ موقعیت جغرافیایی از گذشته‌های دور همواره اهمیت داشته است؛ زیرا از‌سویی حد‌فاصل کویر نمک و شهر‌های پر‌آوازه جنابد (گناباد)، ترشیز و دامنه‌های رشته‌کوه سیاه در جنوب خراسان رضوی کنونی بوده و از سوی دیگر در موضعی قرار داشته است که راه مشهد‌-مه‌ولات-ترشیز-فردوس با راه قاین-گناباد-فردوس در آنجا با هم تلاقی می‌کرده‌اند. معمولا چنان مکان‌هایی از ارتباطات و تعاملات فرهنگی و مبادلات اقتصادی بهره می‌بردند و توسعه می‌یافتند. بی دلیل نیست که به اعتقاد برخی، نامش برگرفته از «بغ» و ریشه در آیین‌های کهن «مهر» و «ناهید» داشته باشد یا به «باج» و «باجستان» و راه و سفر نسبت داده شود و با «بجورد» یا «باج ورد» در راه ترشیز به نیشابور مقایسه شود.

در اهمیت بجستان همین بس که جغرافیا‌نویسان و مورخان بنامی، چون یاقوت حموی و حمدا... مستوفی به آن توجه داشته‌اند و «گای لسترنج»، پژوهشگر معاصر، در کتاب ارزشمند «جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی» و «آلفونس گابریل» در کتاب «عبور از صحاری ایران» شرحی بر آن نوشته‌اند.

بجستان در عرصه جغرافیای تاریخی، گاه از مضافات کاشمر بوده، گاه فردوس، گاه گناباد و اکنون شهرستانی مستقل است واقع‌در ۵۱کیلومتری شمال غرب شهر گناباد. در شهرستان بجستان آثار تاریخی متنوع و فراوانی شامل مساجد، بقاع متبرکه، مدارس، پل‌ها، آسیاب‌ها، قلعه‌ها، تپه‌ها، کاروان‌سراها، دستکند‌ها و خانه‌های سنتی وجود دارد که در‌مجموع فرهنگ، هنر و شیوه زندگی در آن وادی را نشان می‌دهد، اما مسجد جامع بجستان سازه عام‌المنفعه مهمی است که به دلایل گوناگون، نماد عمران، آبادی و جایگاه والای اجتماعی و اعتقادی بجستان در قرن نهم هجری‌قمری محسوب می‌شود.

مسجد جامع بجستان متعلق‌به سال ۸۲۸‌هجری قمری است که در آن زمان به شیوه غیرمعمول دو‌ایوانی ساخته شده است، نه چهارایوانی و این امر شاید به این دلیل باشد که قبلا در این محل، مسجدی دو‌ایوانی، به شیوه مساجد دو‌ایوانی خراسان وجود داشته که مسجد فعلی روی شالوده آن ساخته شده است، چنان‌که در حال حاضر، گویی مسجد روی تپه‌ای ساخته شده و کف مسجد در ایوان قبله ۵‌متر بالاتر از سطح عمومی زمین‌های اطراف است. احتمال دارد که اختلاف سطح به‌دلیل انباشت خاک و مصالح ساختمانی مسجدی کهن‌تر در محل باشد.

صحن مسجد، مربع است و در دو ضلع شرقی و غربی غرفه‌های کم‌عمقی بر صحن اشراف دارند. ایوان قبله در سمت جنوب غربی واقع است. بر میانه دیوار انتهایی ایوان، محرابی با پوشش نیم‌گنبد مقرنس تعبیه شده است. از میانه دیوار‌های جانبی ایوان دو درگاهی با اتاق‌های دو طرف ایوان گشوده می‌شود. بر‌خلاف معمول پوشش ایوان در ابتدا هلالی بوده و در مرمت‌های بعدی، قسمت جلو ایوان به طریق طاق و تویزه تیزه‌دار پوشش شده است. پوشش اتاق‌های جانبی ایوان نیز به طریق طاق، تویزه ایجاد شده و بر میانه چشمه طاق‌ها گنبد‌های کوچک اجرا شده است.

شبستان مستطیل‌شکل مسجد در سمت غرب به کمک سه‌ستون و شش‌چشمه‌طاق پوشش شده و از این جهت با مسجد جامع تون (فردوس) قابل مقایسه است. در شمال غرب و مقابل ایوان قبله ایوان دیگری است که با سقف هلالی تیزه‌دار پوشیده شده و از انتهای دیوار غربی آن درگاهی به درون تالاری مستطیل باز می‌شود. بر میانه دیوار جنوبی این تالار محرابی تعبیه شده است.

«برنارد اوکین» به استناد آن محراب، تالار را یک نماز‌خانه خصوصی فرض کرده است. دالان ورودی مسجد بعد از هشتی به موازات ایوان شمالی و در سمت شرقی آن به درون راه یافته است.
نقشه مسجد از یک سو قابل مقایسه با مسجد کبیر یزد و از سوی دیگر مشابه مساجد تون، بشرویه و میبد است. دلیل آن شاید موقعیت مسجد در مسیر راه ارتباطی با آن شهر‌ها باشد.

مسجد جامع بجستان بر‌خلاف بنا‌های دیگر عصر شاهرخ تیموری بنایی ساده و بی‌آلایش است. شاخص‌ترین اثر مکتوب آن مسجد، دو کتیبه سنگی بر پشت ایوان‌های قبله و شمالی است. متن سنگ‌نوشته ثلث پشت ایوان قبله این‌گونه است: «در ایام دولت پادشاه اسلام شاهرخ بهادر خلدا... ملکه عمارت کرد مسجد جامع پهلوان فخرالدین سیف‌الدین برسایی (بزشتانی؟ =بجستانی) در ماه محرم سنه ثمان و عشرین وثمانمائه.» و در پشت ایوان شمالی به خط نستعلیق نوشته شده است: «در ایام دولت پادشاه جم جاه ملایک سپاه ظل‌ا... شاه عباس الصفوی‌الحسینی الموسوی بهادرخان تعمیر مسجد جامع بجستان نمود حاجی الحرمین الشریفین حاجی ناصرالدین محمود بن احمد فی تاریخ شهر ذی‌قعده سنه الف و اربع وعشرین» (۱۰۲۴ ه. ق).

همان‌گونه‌که از کتیبه فوق بر‌می‌آید، مسجد جامع بجستان در عصر شاه‌عباس صفوی مرمت شده است. پس از آن بر‌اثر زلزله در سال۱۳۴۷خورشیدی آسیب دیده و توسط معماران اداره کل میراث فرهنگی خراسان مرمت و تثبیت شده است. این مسجد در پنجم آذر‌۱۳۸۰ به شماره ۴۵۰۲ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.