مروری بر نخستین‌های سینما در مشهد که عمری ۱۱۳ ساله دارد
هم‌زمان با روز ملی سینما، نقبی زده‌ایم بر نخستین‌های سینما در مشهد که عمری ۱۱۳ ساله دارد.
رضا سلیمان‌نوری | شهرآرانیوز - سال۱۳۷۹ خورشیدی درست در صدمین سال ورود سینماتوگراف به ایران، روز ۲۱ شهریور در تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران «روز ملی سینما» نام گرفت. از آن تاریخ تاکنون ۲۲سال می‌گذرد و هنوز هیچ‌کس به‌درستی دلیل انتخاب این روز برای گرامیداشت سینما در ایران را نمی‌داند، ولی نامش، این قسمت از تاریخ مشهد را به سال ۱۲۸۰ خورشیدی گره زده است؛ تاریخی که از نور‌های منعکس‌شده بر دیوار تالار اعتبارالسلطنه آغاز شد.
نخستین سینما در ارض اقدس
نخستین مکان مشهد که در آن فیلم به صورت عمومی برای مردم پخش شد، تالار اعتبارالسلطنه واقع در خیابان ثبت کنونی منشعب شده از خیابان امام خمینی (ره) بود. موسی خان اعتبارالسلطنه در آن دوران یعنی میانه دهه ۸۰ قرن سیزدهم هجری خورشیدی، رئیس قورخانه یا همان کارخانه اسلحه سازی مشهد بود و به همین دلیل در شهر اعتبار ویژه و خاصی داشت و اقداماتش مورد تأیید عموم مردم قرار می‌گرفت و حتی روحانیون وقت شهر اعتراضی بدان نمی‌کردند.
وی بر همین اساس تصمیم گرفت در عمارت خود در محله ارگ مشهد، تالاری را برای اجرای جشن‌های مختلف و برگزاری نمایش‌های شاد دایر کند تا اعیان و اشراف شهر به همراه بریگاد قزاق بتوانند اوقات فراغت خود را در این تالار سپری کنند. اعتبارالسلطنه در گام نخست ایجاد این بنا از تعدادی هنرمند قفقازی دعوت کرد با اجرای نمایش همراه با ساز و آواز این تالار را رونق بخشند.
این رئیس قورخانه شهر که به دلیل شغل خود به صورت مداوم با تهران در ارتباط بود و بدین روش از آخرین تحولات پایتخت اطلاع پیدا می‌کرد، در سال ۱۲۸۸ خورشیدی تصمیم گرفت ساعتی از زمان‌های فعالیت تالار را به پخش فیلم اختصاص دهد و به همین دلیل یک دستگاه آپارات هندلی که با چراغ کارپیت قادر به نمایش فیلم بود، خریداری کرد. موسی خان سپس چند حلقه فیلم روسی خرید و برای اولین بار در این تالار به نمایش گذاشت که حیرت همگان را برانگیخت و بدین گونه نخستین سینمای مشهد متولد شد.
وی باتوجه به استقبال خوب اعیان و اشراف از پخش فیلم در تالار تحت مالکیتش سعی می‌کرد در فواصل زمانی اندک، فیلم‌های جدیدی تهیه کند و به نمایش بگذارد. موسی خان اعتبارالسلطنه از سال ۱۲۹۲ برای تماشای فیلم در تالار خود که گنجایش حدود ۳۰۰ نفر را داشت، از هر نفر مبلغ «پنج شاهی» یعنی یک چهارم یک ریال را دریافت می‌کرد. این درحالی بود که تنها در سال‌های پایانی فعالیت این مجموعه، تعدادی صندلی برای نشستن بزرگان شهر در آن قرار داده شده بود و در سال‌های نخست، تماشاگران باید بر کف فرش شده تالار می‌نشستند و فیلم می‌دیدند.
البته در زمان اوج فعالیت این تالار هم موسی خان برای جلب مشتری بیشتر با ارکستر نظامی مشترک روس و ایران فعال در مشهد هماهنگی‌هایی کرده و آن‌ها قبل و بعد از پخش فیلم چند آهنگ مختلف را در برابر ورودی تالار اعتبارالسلطنه اجرا می‌کردند تا بدین گونه تعداد بیشتری برای دیدن فیلم و حواشی آن به این مکان مراجعه کنند. تالار اعتبارالسلطنه تا سال ۱۳۰۵ خورشیدی دایر بود، اما در این سال با توجه به ایجاد چند سینمای دیگر در مشهد، تغییر کاربری داده و تبدیل به کلوب اعتبارالسلطنه شد. بعد‌ها نیز این مجموعه بازسازی و به اداره ثبت اسناد خراسان تبدیل شد.
نخستین سینماگر مشهدی
«آوانس آوانسیان» برای همه اهل سینما در ایران، نامی آشنا محسوب می‌شود. نویسندگان دایره المعارف‌های سینمایی، او را با عناوینی، چون اولین کارگردان سینمای ایران، بانی اولین مدرسه بازیگری ایران، نخستین تدوینگر فیلم ایران و نخستین فیلم نامه نویس ایرانی معرفی کرده اند، اما بد نیست بدانید که نخستین مشهدی فعال در همه این موارد هم هست و علاوه بر این‌ها نخستین بهره بردار سالن سینما در مشهد هم شناخته می‌شود. این ادعا را اطلاعات رسمی ثبت شده درباره زندگی وی توسط اهل تاریخ تأیید می‌کند.
وی که علاوه بر نام آوانسیان با اسامی دیگری از جمله اوانس اوهانیانس، اوانس‌اوگانیانس، اوانس اوهانیان و آوانف هم در کتاب‌های مختلف تاریخ سینمای ایران معرفی شده، روز ۶ دی ۱۲۷۹ خورشیدی به روایت ضعیف در عشق آباد ترکمنستان و به روایت معتبرتر در مشهد متولد شده است. آوانسیان در پنج سالگی همراه پدر راهی عشق آباد و سپس مسکو شد و پس از پایان تحصیلات در رشته سینما در هنرستان هنر مسکو و جدایی از همسر، همراه یگانه دخترش در مشهد ساکن شد و با نام «آوانف» به عنوان متخصص آپارات در تالار اعتبارالسلطنه مشغول کار شد.
آوانسیان سپس مدتی بهره بردار همین تالار شد و پس از تعطیلی آن به عشق آباد رفت، اما سال ۱۳۰۸ به مشهد بازگشت و اندکی بعد راهی تهران شد. وی در بازگشت به ایران با توجه به آموزش‌هایی که دیده بود، تلاش کرد نخستین مدرسه سینمایی ایران را ایجاد کند. آوانسیان پس از جلب موافقت سعید نفیسی، عباس مسعودی، علی وکیلی و چند تن دیگر برای همکاری در ۲۴ فروردین ۱۳۰۹ طی اعلانی از متقاضیان هنرپیشگی خواست که همه روزه برای ثبت نام به دفتر «مدرسه آرتیستی سینما» واقع در خیابان علاءالدوله وقت و فردوسی کنونی مراجعه کنند. نخستین فارغ التحصیلان این مدرسه، دی ۱۳۰۹ معرفی شدند.
آوانسیان هم زمان با اداره اولین مدرسه بازیگری ایران تلاش کرد نخستین فیلم سینمای ایران در ژانر کمدی را نیز تولید کند. این فیلم صامت که «آبی و رابی» نام داشت و نویسنده، فیلم نامه، کارگردان، تهیه کننده و تدوینگر آن خود آوانسیان بود، برای نخستین بار جمعه ۱۲ دی ۱۳۰۹، در سینما مایاک به نمایش درآمد تا بدین گونه این مشهدی زاده ارمنی، مجموعه‌ای بزرگ از نخستین‌های سینمای ایران را به خود اختصاص دهد.
آوانسیان سال ۱۳۴۰ در شصت ویک سالگی در حالی به گمنامی درگذشت و در قبرستان قدیم ارامنه تهران یعنی آرامستان دولاب دفن شد که علاوه بر این نخستین ها، عناوین نویسنده، کارگردان و بازیگر نخستین فیلم ناتمام تاریخ سینمای ایران یعنی «سوار سفید» را هم برای همیشه به نام خود ثبت کرد و البته همین عناوین را در فیلم «حاجی آقا آکتور سینما» دومین فیلم و تنها فیلم بازمانده از سینمای صامت ایران نیز در اختیار داشت.
نخستین فیلم ساخته شده در مشهد
«ابوالقاسم رضایی نخستین مشهدی است که اقدام به ساخت فیلم در این شهر کرد او این مهم را در سی و یک سالگی یعنی سال ۱۳۲۶ با استفاده از فیلم نامه‌ای نوشته پرویز خطیبی با نام «عمه خانم» انجام داد و برای آن نام «آسمان آبی» را انتخاب کرد.
در این فیلم، علاوه بر مهدی رئیس فیروز که از هنرپیشگان شناخته شده آن دوران ایران محسوب می‌شد، حبیب اژدری، هنرپیشه معروف وقت تئاتر مشهد، هم بازی کرد تا بدین گونه لقب «نخستین بازیگر مشهدی سینمای ایران» را به خود اختصاص دهد. البته این فیلم سرانجام خوبی پیدا نکرد؛ زیرا رضایی مجبور شد به دلیل نبود لابراتوار برای چاپ فیلم‌های رنگی در ایران، این اثر را برای چاپ به آلمان ارسال کند؛ سفری که بسیار طولانی شد و وقتی سال ۱۳۳۳ فیلم‌های چاپ شده به مشهد رسید، به دلیل از هم پاشیده شدن گروه، امکان تکمیل اثر فراهم نشد تا بدین ترتیب نخستین فیلم تولیدی در مشهد هیچ گاه امکان نمایش پیدا نکند.
این ماجرا باعث شد رضایی دیگر به جز یک مورد بسیار خاص، سراغ کارگردانی نرود و در سال‌های پیش از انقلاب به فیلم برداری آثاری، چون «عمر دوباره» و «زنده باد خاله» هر دو ساخته۱۳۳۱ و «لغزش» و «گناهکار» هر دو ساخته ۱۳۳۲ و «پایان رنج ها» ساخته ۱۳۳۴ و در سال‌های پس از انقلاب، به بازی در فیلم‌های «مرد عوضی» ۱۳۷۶، «دارا و ندار» ۱۳۷۸، «یکی بود، یکی نبود» ۱۳۷۹ و «مربای شیرین» ۱۳۸۰ بسنده کند.
نخستین مدفون سینمایی مشهد
میرزا ابراهیم خان صحاف باشی نامی است که تاریخ سینمای ایران با وی پیوندی ویژه دارد. وی همان فردی است که نخستین گام را برای عمومی شدن سینما در ایران برداشت. میرزا ابراهیم خان صحاف باشی که در خیابان لاله زار تهران مغازه آنتیک فروشی داشت، خرداد ۱۲۷۶ با اجازه مظفرالدین شاه به قصد سفر تجاری به دور دنیا، از طریق بندر انزلی از کشور خارج شد. او سال ۱۲۷۹ هنگام حضور شاه قاجار در فرانسه و به دستور وی، یک دستگاه سینماتوگراف خریداری کرد و پس از پایان سفرش با خود به تهران آورد. البته ابراهیم خان در همان سفر و به دستور شاه از یکی از کارناوال‌های در حال برگزاری در پاریس فیلم برداری کرد تا نخستین تصاویر این سینماتوگراف را او ضبط کرده باشد.
میرزا ابراهیم خان در بازگشت به ایران در آبان ۱۲۸۳ نخستین سالن نمایش فیلم را در حیاط پشت مغازه اش در لاله زارنو دایر کرد و به نمایش و فیلم‌های کمدی کوتاه پرداخت، اما عمر این سینما که بلیت هایش یک، دو، سه و پنج ریال بود و تماشاگرانش آدم‌های تقریبا پولداری بودند، تنها یک ماه رمضان بود. علت تعطیلی این سالن را بعضی بدگویی‌های مردم از سینما و در نتیجه کفرآمیز دانستن آن از سوی شیخ فضل ا... نوری و به روایتی دیگر، همراهی میرزا ابراهیم با مشروطه خواهان و در نتیجه درگیری دربار با وی دانسته اند. صحاف باشی پس از این ماجرا مدتی را به جرم بدهی در حبس بود، سپس با واگذاری پروژکتور خود به آرداشس پادماگریان یا اردشیرخان به صورت تبعید راهی کربلا شد و پس از مدتی هم به هند مهاجرت کرد. البته این پایان کار میرزا ابراهیم نبود و در حیدرآباد دکن، مجله «نامه وطن» را منتشر کرد.
وی در ادامه عمر و پس از پیروزی مشروطه خواهان به ایران بازگشت، اما در این دوره از زندگی، مشهد را برای سکونت انتخاب کرد و پس از ازدواج مجدد، مدتی به کار تجارت، سپس مترجمی ارتش انگلیس و سرانجام صحافیگری پرداخت و دیگر به سراغ سینما نرفت؛ هرچند فرزند او از همین ازدواج، یکی از مهم‌ترین فیلم‌های مستند تاریخ سینمای ایران را ساخت. بدین گونه بود که وقتی میرزا ابراهیم صحاف باشی در سال ۱۳۰۱ شمسی درگذشت و در باغ نادری نزدیک قبر نادرشاه افشار دفن شد، کمتر کسی می‌دانست که وی همان واردکننده نخستین سینماتوگراف به ایران است.
نخستین بازیگر مشهدی
همان گونه که اشاره شد، یکی از بازیگران نخستین فیلم ساخته شده در مشهد یعنی «آسمان آبی» حبیب اژدری بود. اژدری که از وی به عنوان نخستین بازیگر مشهدی سینمای ایران نام برده شده است، متولد سال ۱۲۸۰ شمسی در مشهد بود و از سال ۱۳۰۷ به عنوان معلم مدارس ابتدایی در استخدام وزارت فرهنگ وقت و آموزش وپرورش کنونی درآمد. او در شماره چهارم سال دوم نشریه «نامه فرهنگ» منتشرشده در فروردین ۱۳۳۲ به نام «پدر تئاتر خراسان» معرفی شده است.
حبیب اژدری پس از بازی در فیلم آسمان آبی، یک بار دیگر هم در برابر دوربین کارگردانان سینمایی قرار گرفت و این بار در فیلم «زنده باد خاله» به کارگردانی پرویز خطیبی ساخته شده در سال ۱۳۳۱ نقش آفرینی کرد تا بدین گونه بار دیگر بر اختصاص عنوان نخستین بازیگر مشهدی سینمای ایران به خود تأکید کند. ناگفته نماند که فیلم بردار این اثر، کارگردان نخستین فیلم وی یعنی ابوالقاسم رضایی بود.
نخستین ترور سینمایی در مشهد
و، اما برای پایان بخشیدن به مجموعه نخستین‌های سینمای مشهد، به سراغ کاری رفتیم که نام آن برای بسیاری از جوانان قبل از انقلاب آشناست و بین برخی از خانواده‌های مشهدی دیدن آن جرم محسوب می‌شد. سخن از فیلم مستند سینمایی «خانه خدا» است که به روایتی، نخستین فیلم دینی ایرانی هم محسوب می‌شود. این فیلم همان مورد بسیار خاصی است که ابوالقاسم‌رضایی پس از ماجرای فیلم نافرجام «آسمان آبی» آن را کارگردانی کرد، هرچند باز به دلیل خاص‌تر نامش در تیتراژ فیلم ذکر نشد.
این دلیل خاص هم هدف سوءقصد یا همان ترور قرارگرفتن وی چند روز پیش از اکران فیلم بود. در آن زمان یعنی آذر سال ۱۳۴۵ گروه‌هایی در جامعه وجود داشتند که به دلایل مختلف مخالف پخش این فیلم بودند. برخی منزلت خانه خدا را بالاتر از آن می‌دانستند که فیلمی درباره اش ساخته شود و برخی معتقد بودند که سینما محل لهو و لعب است و پخش فیلمی درباره خانه خدا در آن باعث جلب جوانان به سینما و درنتیجه گمراه شدن آنان می‌شود.
درست به همین دلیل هم چندنفر از این افراد اقدام به ترور ابوالقاسم رضایی کردند و او هم که از این ماجرا جان سالم به در برده بود، برای درامان ماندن از این نوع برخورد‌ها نام خود را به عنوان کارگردان از تیتراژ فیلم حذف کرد تا سال‌های سال به اشتباه تصور شود جلال مقدم، کارگردان نیشابوری الاصل سینما که در اصل دستیار رضایی بود، کارگردان نخستین فیلم مستند مذهبی سینمای ایران است.
نمایه: دو تصویر از سردر دو سینمای مشهد در دهه هفتاد
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
