نگاهی به قرآن‌های نفیس خطی که در گنجینه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود

امید حسینی‌نژاد | شهرآرانیوز - کتابخانه آستان قدس رضوی از کهن‌ترین و غنی‌ترین گنجینه‌های نسخ اسلامی است که شکل‌گیری‌اش را می‌توان به نخستین سال‌های پس از شهادت امام علی‌بن‌موسی الرضا (ع) نسبت داد. از همان زمان بود که شیعیان مؤمن و دوستدار اهل بیت (ع) از اقصی نقاط عالم اسلام رو به این بقعه متبرک آوردند و در آباد کردن آن به جان کوشیدند. در این میان، یکی از مهم‌ترین راه‌های اظهار ارادت و محبت به آن حضرت و تلاش در توسعه بارگاهش، وقف اشیای گران‌بها، خاصه کتاب‌ها و مصحف‌های نفیس بود که اندک زمانی پس از مرکزیت یافتن حرم رضوی به جریان افتاد.

در این گنجینه نفیس مجموعه‌ای از مصاحف منسوب به خط امامان (ع) وجود دارد. شاید بتوان گفت بر اساس دقت‌های نسخه‌شناسی این مصاحف از ارزش بسیار بالایی برخوردار هستند. برخی از این مصاحف از سوی شاهان صفوی وقف گنجینه آستان قدس رضوی شده و دستخط علمای بزرگان آن دوره نظیر شیخ بهایی در ابتدای آن‌ها دیده می‌شود.

از مصاحف منسوب به خط ائمه (ع) که بگذریم، کهن‌ترین مصحف‌هایی که امروز در گنجینه نسخ آستان قدس محفوظ است، یکی نسخه‌ای به خط و وقف کشواد‌بن‌املاس با تاریخ ۳۲۷قمری است و دیگری جزوِ مصحفی است که حاکم وقت خراسان، ابوالقاسم علی بن ناصرالدوله ابی الحسن محمد ابراهیم بن سیمجور در ۳۸۳قمری به بارگاه امام هشتم (ع) شیعیان پیشکش کرده و امروز به مصحف ابن سیمجور شهرت دارد.

همچنین مصحف موقوفه ابوالقاسم منصور بن محمد بن کثیر، وزیر و صاحب دیوان سلطان محمود غزنوی، به تاریخ ربیع‌الاول ۳۹۳ قمری و مصحف وقفی ابوالعلاء صفی الحضرتین ابوعلی بن حَسّوله، وزیر و صاحب دیوان رسائل مجدالدوله دیلمی، به نیابت از کاتبش ابوالبرکات رازی، با تاریخ رمضان ۴۲۱ قمری دو قرآن کهن دیگر در این آستانه مبارکه هستند.

مصحف کَشواد‌بن‌املاس

در سال ۱۳۴۸خورشیدی از میان دو سقف دارالسلام حرم امام رضا (ع) چند کیسه حاوی نسخ قدیمی کشف شد که شرح مختصر آن را احمد گلچین معانی در مقدمه مقاله‌ای با عنوان «شاهکار‌های شگفت انگیز قرن پنجم هجری و سرگذشت حیرت‌آور آن» بیان کرد. یکی از این نسخه‌ها پاره‌ای از قرآن چهارده پاره کاغذی است که مطابق با یادداشت آغازینش در سال ۳۲۷ق کتابت شده است. از میان محققان آن زمان صرفا حبیب‌ا... فضایلی بود که در یک سطر این نسخه را به منزله یکی از قرآن‌های کهن کوفی شرقی معرفی کرد.

تصاویر و اطلاعاتی عمومی از آن نیز اخیرا در کتاب «شاهکار‌های هنری آستان قدس رضوی» منتشر شده است. با وجود قدمت تاریخی، این نسخه ناشناخته باقی مانده است جز اینکه در سال‌های اخیر کارکنان کتابخانه آستان قدس رضوی گاه‌و‌بیگاه در مصاحبه‌هایشان، آن را کهن‌ترین نسخه وقفی حرم امام رضا (ع) معرفی می‌کنند. قرآن ۳۲۷قمری که به واسطه نام واقفش به قرآن کشواد‌بن‌املاس نیز معروف شده است، در آغاز جزء نخست وقف‌نامه‌ای دارد که برگ اولش افتاده است.

اما در برگ دوم تاریخ کتابت ۳۲۷قمری و محل کتابت، اصفهان، درج شده است. بدین ترتیب این مصحف کهن‌ترین قرآن کاغذی تاریخ‌دار جهان اسلام است. پیش از این جاناتان بلوم قرآن علی بن شاذان رازی، مورخ ۳۶۱قمری، را کهن‌ترین نسخه دانسته بود. دیگر اینکه این مصحف کهن‌ترین قرآنی است که محل کتابتش در رقم ذکر شده است. ظاهرا در طی بازسازی حرم امام رضا (ع) در سال‌های بعد پاره‌ای دیگر از این قرآن کشف شد که یادداشت آغازش گواهی می‌دهد این نسخه را شخصی به نام مسلم بن حسین‌حسوله از طرف کشواد‌بن‌املاس برای حرم امام رضا (ع) وقف کرده است.

مصحف سپهسالار خراسان

مصحف ابن‌سیمجور به خط کوفی نزدیک به نسخ اولیه از نمونه‌های ممتاز قرآن‌نگاری در سده چهارم قمری است، که در مجموعه کتابخانه آستان قدس رضوی مشهور به قرآن ابن‌سیمجور است. تعداد اوراق آن ۵۰ برگ است و بر روی پوست آهو و در صفحات ۱۳ سطری کتابت شده است.

این شیوه از خوش‌نویسی از میانه سده چهارم هجری در سرزمین‌های شرقی دنیای اسلام، به‌ویژه خراسان بزرگ، مورد توجه خوش‌نویسان ایرانی قرار گرفت همچنین شیوه تذهیب و فرم نقوش به کار رفته در تزیینات این مصحف مشابه تذهیب قرآنی است که منسوب به امام علی (ع) در کتابخانه کاخ گلستان نگهداری می‌شود و خط آن متعلق به سده سوم هجری است. دو صفحه آغازین و پایانی این جزوه قرآنی مذهب و منقش همراه با نیم دایره‌های زیرین و حاشیه‌های زنجیره‌ای است.

سر سوره‌ها دارای کتیبه قلمدانی زرین منقش و برخی پیوسته به گل‌های طلائی بته‌جقه‌ای است. واقف قرآن «أبو القاسم علی بن ناصر الدوله ابی الحسن محمد ابراهیم بن سیمجور این مصحف را در تاریخ ۳۸۳قمری، وقف بارگاه مقدس رضوی (ع) نموده است.» ابن سیمجور (متوفی ۳۸۷ قمری) از امرای قهستان و سردار و سپهسالار معروف خراسان بوده و در عهد نوح بن منصور سامانی حکومت خراسان را بر عهده داشته است. این اثر از جمله اولین نمونه‌های خوش‌نویسی و تذهیب مکتب خراسان در سده چهارم هجری بوده و جلد آن ساغری قهوه‌ای است.

قرآن دبیر غزنویان

این مصحف که همواره با نام واقفش «ابن‌کثیر» شناخته شده، نمونه‌ای دیگر از شیوه کتاب‌آرایی ایرانی در مکتب خراسان سده چهارم هجری است. ابعاد این جزوه کوچک ۷×۱۰ سانتی‌متر و بخشی از یک قرآن سی‌پاره است که به خط کوفی دوره تکامل با صفحه‌بندی عمودی و صفحات چهار سطری با مرکب مشکی بر روی کاغذ حنائی کتابت شده است. متن این اثر، جزء سیزدهم قرآن، از آغاز آیه ۵۳ سوره «یوسف» تا پایان سوره «ابراهیم» می‌باشد، گفتنی است علاوه بر این جزوه، ۱۵ جزوه دیگر از این قرآن نیز در مجموعه کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است.

واقف قرآن «ابوالقاسم منصور بن محمد بن کثیر» این مصحف را در ربیع‌الاول سال ۳۹۳قمری وقف آستان قدس رضوی کرده است. وی که از رجال و دبیران مشهور «غزنویان» به شمار می‌رفت، در عهد سلطان محمود غزنوی صاحب دیوان خراسان بوده و تا اواخر سلطنت مسعود غزنوی نیز حیات داشته و وزیر دربار وی بوده است. شیوه خوش‌نویسی در این قرآن بسیار جالب توجه بوده و با وجود کوچک بودن ابعاد صفحه، ترکیب‌بندی خط به گونه‌ای است که تقریبا در هر سطر دو یا سه کلمه نوشته شده و فضای خالی میان سطور و حاشیه خط با تناسب زیبایی انتخاب شده است. تزیینات تذهیبی نیز بسیار ساده، ولی باشکوه طراحی و اجرا شده است.

مصحف ابوالبرکات

این مصحف بخشی از یک قرآن سی پاره است، که ۱۵ جزوه از آن در مجموعه کتابخانه آستان قدس رضوی موجود می‌باشد. ابعاد این مصحف ۱۷×۱۱ سانتی‌متر بوده و بر روی کاغذ دولت‌آبادی و در صفحات شش سطری نگارش شده است، خط نسخه کوفی دوره تکامل و نزدیک به نسخ کهن می‌باشد. این جزوه، جزء دوم از قرآن بوده و از آیه ۱۳۶ تا آیه ۲۵۳ سوره بقره را شامل می‌شود.

کلمه «ا...» در تمام متن به قلم زر و تحریر مشکی نوشته شده است، در صفحه پایانی رقم کاتب بدین صورت مشاهده می‌شود: «کتبه ابوالبرکات على بن الحسین الحسینی». از میان دیگر جزوات این قرآن، جزء هشتم نیز دارای رقم و تاریخ وقف کاملا مشابه این نسخه است. این مصحف در رمضان ۴۲۱ قمری از سوی ابوعلی بن حسوله از سوی ابو البرکات وقف آستان قدس رضوی شده است.

ابو علی بن حسوله وزیری دانشمند و شیعی بوده و مدت‌ها دیوان رسائل مجدالدوله دیلمی را به عهده داشته است در سال ۵۲۰ قمری که سلطان محمود غزنوی بر ری مستولی شد او را با خود به غزنین برد و سمت دبیری یافت، سپس در زمان سلطان مسعود بار دیگر به سمت دیوان رسائل ری منسوب شد، وقف‌نامه این جزوات در صفحه آغازین نسخه به خط ابن‌حسوله نوشته شده است.