چگونه خیابان شاهرضا قدیمی‌ترین باغ مشهد را دونیم کرد؟
حسین بیات | شهرآرانیوز؛ ا... یار خان قاجار دَوَلو ملقب به آصف الدوله، دایی محمدشاه، هم زمان با سلطنت او والی خراسان می‌شود. حضور چندساله او به عنوان حاکم سبب می‌شود که ته مانده باغ‌های «چهارباغ» عهد تیموری مشهد به تملکش درآیند و این باغ در میان مردم به «باغ‌آصف الدوله» مشهور شود. آصف الدوله چند سال بعد، در سال ۱۲۶۲ هجری قمری از محمدشاه اجازه سفر به بیت ا ... الحرام را می‌گیرد، البته قبل از آن، برای دو پسرش از شاه حکم می‌گیرد؛ یکی حکم «تولیت آستان قدس رضوی» برای محمدحسن خان سالار و دیگری حکم منصب «نایب الحکومه» خراسان برای محمدعلی خان.
چندان طول نمی‌کشد که سالار با برادر خود هم داستان شده و در محرم همین سال در سودای حکومت، علیه دولت مرکزی طغیان می‌کنند؛ طغیانی که با فراز و نشیب هایش چند سالی طول می‌کشد و در نهایت در زمان ناصرالدین شاه و مصادف با شنبه هشتم جمادی الاولی ۱۲۶۶ هجری قمری، مقارن عید نوروز به تدبیر امیرکبیر و با فتح مشهد فرو می‌خوابد. به دنبال آن، سالار با دو فرزندش، امیر اصلان خان و یزدان بخش خان، و برادرش، محمد علی خان بیگلربیگی، اعدام می‌شوند و به مصادره خانه‌های آصف الدوله نیز حکم داده می‌شود.
سالار که در طغیان خود تا سبزوار را تصرف کرده بود، به گنجینه‌های حرم مطهر رضوی نیز دست درازی کرده و دستور داده تا از سیم و زر آستانه سکه بزنند و خرج سوارانش کنند. از این رو پس از کشته شدنش، فرزند دیگرش، محمدقلی خان، باغ، کاروان سرا و قنات و حمام سالار را از طریق وقف به آستان قدس واگذار کرد. باغی که محمدقلی خان به جبران جسارت پدر خود به آستانه می‌بخشد، در واقع همان باغ آصف الدوله یا مانده‌های چهارباغ قدیمی مشهد است. از دوره ناصرالدین شاه به بعد این باغ‌ها مورد استفاده آستان قدس رضوی قرار می‌گیرند. در اوایل قرن گذشته ابتدا مرکز ادارات آستان قدس و دفتر نایب التولیه‌ها از صحن عتیق به باغ سالار منتقل شده و دارالتولیه در بخش غربی همین باغ دایر می‌شود. سپس در بخش شرقی باغ، انبار کارپردازی و شرکت فلاحتی وابسته به آستان قدس رضوی و چندین اتاق دیگر دایر می‌شود و باغ سالار یا باغ آصف الدوله در این دوره به باغ تولیه یا باغ آستان قدس رضوی مشهور می‌شود.
این باغ در سال ۱۳۰۷ خورشیدی به واسطه احداث خیابان شاهرضا که از طرف اداره آستان قدس خیابانی به عرض سی ذرع و طول ۴۴۰ ذرع، در اراضی باغ تولیت احداث می‌شود، دو نیم می‌گردد. شاهرضا، ابتدا تا کوچه سراب و سپس تا خیابان خسروی نو (احداث ۱۳۰۹ خورشیدی) ادامه می‌یابد. در جریان احداث این خیابان، از سوی آستانه۱۱۳ دربند دکان در حاشیه آن ساخته می‌شود. ادارات آستان قدس، انحصار دولتی دخانیات، اداره کل تجارت و تلفن مرکزی مشهد و مطبعه خراسان و روزنامه بهار (ضلع شرقی) و عمارت نیابت تولیت آستانه و کارخانه چراغ برق شرکت روشنایی (ضلع غربی) مهم‌ترین مراکزی هستند که در این خیابان واقع می‌شوند.
بعد از ادارات آستان قدس که از قبل در مجاورت خیابان شاهرضا قرار دارد، دائره انحصار دخانیات، نخستین اداره‌ای است که برای تمرکز ماشین‌های توتون بری به خیابان شاهرضا نقل مکان می‌کند. روزنامه اطلاعات چاپ تهران در شماره ۶ شهریور ۱۳۰۹ نوشته است «از مشهد اطلاع می‌دهند دائره انحصار دخانیات چند باب از دکان‌های خیابان شاهرضا را برای تمرکز ماشین آلات سیگاری‌ها اختصاص داده و ساختمان‌های جدیدی به دکاکین مزبور اضافه خواهد شد و تمام سیگار فروش‌ها باید ماشین‌های خود را به دکان مزبور انتقال دهند.»
دومین اداره‌ای که به شاهرضا می‌آید اداره کل تجارت است. این اداره در روزهای پایانی سال ۱۳۱۱ چند باب از مغازه‌های خالی این خیابان را برای جمع آوری اجناس ممنوعه اجاره می‌کند. روزنامه بهار در شماره ۶ فروردین این سال می‌نویسد؛ «بر حسب دستور اداره کل تجارت چند روز است از طرف ایالت جلیله خراسان توسط آقای پارسا نماینده اداره کل تجارت اقدامات لازمه برای جمع آوری اجناس ممنوعه به عمل آمده و شش باب دکان در خیابان شاهرضا برای تمرکز دادن اجناس مزبور تهیه شده و مقرر گردیده است دارندگان اجناس ممنوعه به محل مزبور مراجعه نموده و برای تحویل دادن اجناس خود وقت بگیرند و از روز شنبه عده‌ای مراجعه نموده وقت گرفته اند.»
شاهرضا همچنین پس از شکل گیری ابتدا از طرف اداره بلدیه به طول ۵۰۰ ذرع تا کوچه ارگ امتداد می‌یابد و بعد ۱۰۲۹ ذرع دیگر هم تا خارج شهر ادامه می‌یابد تا طولش در مجموع ۱۹۹۹ ذرع باشد.
کوچه‌های قدیمی خیابان شاهرضا
ضلع شرقی از بالاخیابان (سمت چپ):
١. کوچه باغ تولیت: به کوچه‌های چهارباغ، پنجه و مسجد نقاشی منتهی می‌شود.
٢. کوچه شوکت الدوله: به کوچه‌های پنجه، حمام مستشار و حوض نصرت الملک منتهی می‌شود.
٣. کوچه صفا: به کوچه حمام نصرت الملک می‌رسد.
کوچه حوض مونس: به کوچه صفا منتهی می‌شود.
کوچه پشت حیطه حاج کربلایی علی: به کوچه حاج کربلایی علی و کوچه قبرستان خواجه روشنایی منتهی می‌شود.
کوچه مطبعه: به کوچه خواجه روشنایی منتهی می‌شود.
ضلع غربی از بالاخیابان (سمت راست):
۱. کوچه سراب: به خیابان امام خمینی (ره) منتهی می‌شود.
٢. کوچه حوض مونس: به خیابان خسروی منتهی می‌شود.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
