نگاهی به وضعیت بنا‌های تاریخی مشهد که ممکن است با نخستین برف و باران فرو بریزند

لیلا کوچک‌زاده | شهرآرانیوز؛ با اینکه آسمان مشهد سال‌هاست بی‌باران است و چشم ابرهایش‌تر نمی‌شود و گاهی فقط به نم می‌نشیند، اما هر سال پاییز با سرد شدن هوا موضوع وضعیت بنا‌های تاریخی شهر که هراس گزندشان در مقابل هر باد و بارانی وجود دارد، به یکی از دغدغه‌های دوستداران تاریخ و هویت تبدیل می‌شود. همین است که ما هم در سطر‌های پیش‌رو به سراغ این موضوع رفتیم تا بار دیگر از زبان آمار و ارقام درباره وضعیت بنا‌های تاریخی به‌ویژه خانه‌هایش که مظلوم‌ترند، هشدار دهیم.

در ابتدای این مقوله باید گفت، تعدد آثار تاریخی ثبت ملی شده مشهد را باید در پنج منطقه شهر (مناطق ثامن، ۸، ۳، یک و ۷) جست‌وجو کرد. آثاری که تعدادشان به ۱۰۸ بنا شامل خانه، حسینیه، مدرسه و حتی نما‌های خیابان می‌رسدو از میانشان ۲۸ خانه در وضعیت بحرانی قرار دارند، این در حالی است که سازمان میراث فرهنگی تنها ۶۰۰ میلیون تومان اعتبار برای تعمیر و حفظ این بنا‌ها در سال جاری در اختیار دارد. کمبود این بودجه را زمانی متوجه می‌شوید که بشنوید منظورمان از وضعیت بحرانی چیزی برابر با در حال تخریب شدن این بناهاست. در توضیح این موضوع و وظایف نهاد‌های مسئول در آن هم باید نوشت که، سازمان‌های متولی برای باززنده‌سازی آنچه از گذشته این شهر باقی مانده، اقدامات مشخصی انجام می‌دهند.

در رأس این سازمان‌ها، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان خراسان رضوی قرار گرفته است که سعی کرده با رصد و محافظت از آثار تاریخی و ثبت ملی شده یا واجد ارزش پای کار باشد، اما همیشه کمبود اعتبارات، بهترین بهانه برای یاری نکردن قامت خم شده این خانه‌ها بوده است. در این بین سازمان بازآفرینی شهرداری مشهد که از سال ۱۳۹۹، آفرینش دوباره فضا‌ها و بافت‌های تاریخی را به‌عنوان یکی از وظایف و اولویت‌های این سازمان تعیین کرده، مصوبه‌های تشویقی برای پای کارآمدن سرمایه‌گذاران و مالکان در نظر گرفته است.

چنان‌که نام خانه‌های «شالچیان»، «الفتی»، «نوریان»، «آب انبار تشکری»، «مقبل‌السلطنه»، «موسوی پریشانی» و چند نام آشنای دیگر در فهرست این سازمان برای احیا و تغییر کاربری قرار گرفته است. خانه‌هایی که خوشبختانه از فهرست وضعیت بحرانی خارج شده‌اند، اما هنوز هم برای احیا نیاز به حمایت و توجه دارند. در گزارش پیش رو برای این موضوع به گفتگو با مسئولان بازآفرینی شهری شهرداری مشهد، میراث فرهنگی و یک کارشناس ارشد مرمت پرداختیم.

مرمت پرهزینه نیست اگر...!

رضا صادقی، کارشناس ارشد مرمت، رصد و کنترل بنا‌های تاریخی را اولویت هر اقدامی برای حفظ و نگهداری از این آثار بیان می‌کند که باید از سوی سازمان میراث فرهنگی به طور مداوم اتفاق بیفتد.
او تأکید می‌کند: مرمت پرهزینه نیست اگر رصد و کنترل در اولویت قرار بگیرد. او می‌گوید: هدف رصد پیوسته، اطمینان خاطر به سلامت کالبدی بناست. اینکه جایی ترک نداشته باشد. روزنی برای ورود رطوبت نباشد و جریان آب و هوایی کار خودش را انجام دهد. بنا هم سرپاست و از خودش محافظت می‌کند. یک سال را رد می‌کند. سال بعد هم کمکش می‌کنیم. اما رهاکردنش باعث از بین رفتن کالبد بنا خواهد شد.

به گفته این مرمتگر، این اتفاق در گذشته هم از سوی مالکان خانه‌ها انجام می‌شده است. آن‌ها کاهگل بام‌ها را تجدید می‌کردند و اگر از این فرایند خسته می‌شدند، بام را آجرفرش می‌کردند که مقاومت بیشتری در برابر عوامل جوی و باران داشته باشد. اما صادقی، خانه کرمانی را مثال شاخصی می‌داند که در اثر رسیدگی نشدن به وضعیت پشت بام، سقف خانه به مرور دچار ریزش شده است.
صادقی می‌افزاید: فقط کافی است خروجی یکی از ناودان‌ها بگیرد. نفوذ آب به تیر‌های خانه آسیب می‌رساند و به مرور با جمع شدن آب موجب ریزش سقف خواهد شد. درواقع این موضوع به صورت یک زنجیره عمل می‌کند تا اینکه خانه‌ای به مرز تخریب می‌رسد یا ویران می‌شود.

او این را هم اضافه می‌کند که در مدرسه عباسقلی خان که در تراز پایین تری از معابر کنار خودش قرار دارد، بنا دستخوش رطوبت قرار گرفته است. اقداماتی هم برای رفع این موضوع در حال انجام است. همین دفع رطوبت می‌توانست سال‌ها پیش هم زمان با کف سازی معابر مجاورش و با هزینه کمتر انجام شود، اما حالا باید با هزینه بیشتر و درحالی که بنا هم آسیب دیده است، دست به اقدام زد.

شرایط سخت برای مالکان

به گفته این کارشناس ارشد مرمت، گاهی خانه‌های ثبت ملی شده، مالک را در شرایط عجیبی قرار می‌دهند که امکان رصد و کنترل را از آن‌ها می‌گیرد. در این باره به خانه سیدان اشاره می‌کند که مالک به همراه چند خانواده در آن زندگی می‌کردند. اما ثبت ملی خانه باعث شد از جهت تعمیر و خرید و فروش در وضعیت بلاتکلیف بماند و بنا آسیب‌های بسیاری ببیند. او می‌گوید: مالک خانه تصمیم می‌گیرد، موضوع رصد خانه را که از توان مالی او خارج است از اولویت خود خارج کند و نجات خانواده را بر این موضوع مقدم می‌داند و درنهایت این خانه تخریب می‌شود.
او ادامه می‌دهد: نهاد متولی این اقدامات میراث فرهنگی است. در این میان هزینه کردن بخشی از اقدامات میراث برای رسیدگی و حفظ و مرمت یک بناست، اما بخش مهمی هم بهره گیری از نیرو‌های متخصص و کارشناس برای حل مسائل است.

نمایی از دو خانه تاریخی مشهد که تصاویرشان در ابتدای قرن ثبت شده است.
خانه‌هایی که نامشان نیامده اما آثارشان هم دیگر در شهر وجود ندارد / منبع تصاویر: کتابخانه ملی تهران

تعدد آثار ثبت شده و بودجه محدود

وفا ثابتی، ناظر ستادی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری میراث فرهنگی در شهرستان مشهد، در تقسیم بندی آثار تاریخی و فرهنگی، آن‌ها را به دودسته آثاری که در فهرست آثار ملی ثبت شده و آن‌ها که واجد ارزش تاریخی و فرهنگی هستند و البته شناسایی و فهرست شده اند، تقسیم می‌کند و می‌گوید: تعدد آثار ثبت شده بسیار است و اعتبارات استان محدودو تعداد کمی از این بنا‌ها می‌توانند از اعتبار استانی بهره ببرند.

به گفته ثابتی، بودجه شهرستان مشهد در سال ۱۴۰۱ برای مرمت اضطراری بنا‌های تاریخی در معرض تخریب، ۶۰۰ میلیون تومان است که آن هم هنوز دریافت نشده است. مبلغی که به گفته او شاید تنها ۱۰ درصد بتواند کارایی داشته باشد.

او می‌گوید: اولویت ما، رسیدگی به آثاری است که در معرض خطر بیشتر هستند و آن‌ها را در صدر بازدید‌های دوره‌ای یگان محافظت میراث فرهنگی استان قرار می‌دهیم. همچنین وضعیت این بنا‌ها به شهرداری منطقه مزبور اعلام می‌شود. مکاتباتی با مالک انجام می‌دهیم و حتی با اداره پیشگیری از جرم استان خراسان رضوی نیز مکاتبه می‌کنیم. اما تعدد آثار تاریخی ثبت ملی شده مشهد در ۵ منطقه ثامن، ۸، یک، ۳ و ۷ شهرداری مشهد است.

آثاری که به گفته ثابتی تعداشان به ۱۰۸ اثر شامل خانه، مدرسه، حسینیه، آب انبار و حتی نمای خیابان می‌رسد و از این بین ۲۸ بنا در وضعیت بحرانی و نزدیک به تخریب قرار گرفته اند. او بیان می‌کند: از ۳۸ اثر منطقه ثامن، دوازده اثر از جمله؛ «خانه موسوی نژاد»، «خانه اکبرزاده»، «طلایی»، «بدنه خیابان نواب» و «بدنه خیابان شیرازی»، «خانه کرمانی» و «خانه غفوری» در معرض تخریب هستند.

در منطقه ۸، ۴۹ اثر داریم که دوازده اثر وضعیت بحرانی دارند. نمای «گرمابه سعدی» و نمای «سرای عروس» و نمای «خانه کمالی» از جمله آن هاست. در منطقه ۷ هم هفت اثر ثبت ملی داریم که «حوض برجی» در وضعیت بحرانی است. در منطقه ۳، هشت اثر داریم که فقط وضعیت «خانه سالاری» بحرانی است. در منطقه یک هم شش بنا داریم که دو خانه «داوودی» و «بنی هاشمی» در معرض تخریب هستند.

اقدام مؤثر سازمان بازآفرینی شهرداری

ثابتی همچنین بیان می‌کند: هر بنای تاریخی یک پرونده فنی و یک پرونده ثبتی دارد. در پرونده ثبتی اطلاعات تاریخی بنا که منجر به ثبت ملی اثر شده، نوشته شده است. اما در پرونده فنی تمام کار‌هایی که برای بنا صورت گرفته ثبت می‌شود. به گفته او پرونده‌های فنی برای آثار تاریخی مشهد از پیش از انقلاب وجود دارد که همچنان محل رجوع است. بنا‌هایی مانند «مصلای مشهد»، «بازه هور»، «مدرسه عباسقلی خان». او می‌گوید: برای بنا‌های تاریخی که جدیدتر شناسایی می‌شوند نیز پرونده فنی تهیه می‌شود.

ناظر ستادی میراث فرهنگی در شهرستان مشهد، باز هم تأکید می‌کند: تعدد آثار ثبت ملی شده مشهد زیاد است و با این اعتبارات رسیدگی به این خانه‌ها دشوار است و مدیریت بالایی می‌خواهد. درواقع با بهره از ظرفیت دستگاه‌های دیگر و بخش خصوصی می‌توان به باززنده سازی این آثار امیدوار بود. او در این باره به فعالیت سازمان بازآفرینی شهرداری مشهد اشاره می‌کند که با تهیه بسته‌های تشویقی برای مالکان و سرمایه گذاران آن‌ها را به احیا و مرمت این خانه‌ها تشویق کرده است. او از خانه «موسوی پریشانی»، «کوزه کنانی» و «احمدیان» نام می‌برد که سرمایه گذار، طرح مرمت خانه را به تأیید شورای فنی میراث فرهنگی رسانده و طرح به شهرداری ابلاغ شده و برای مرمت و احیا آماده می‌شود. خانه‌هایی که به گفته ثابتی می‌توانند الگوی خوبی برای دیگر سرمایه گذاران و مالکان مشهدی قرار بگیرند.

سرعت‌بخشی برای دریافت بسته‌های تشویقی

در ادامه بررسی این موضوع با سرپرست بافت‌های تاریخی سازمان عمران و بازآفرینی شهری شهرداری مشهد تماس گرفتیم تا او اطلاعات کامل‌تری را از بسته‌های تشویقی این سازمان در اختیارمان بگذارد. بهزاد چوپانکاره می‌گوید: هر فردی که دارای خانه تاریخی ثبت ملی شده یا واجد ارزش تاریخی است و علاقه‌مند به اینکه خانه‌اش را حفظ و احیا کند، می‌تواند از بسته تشویقی مصوبه شورای شهر که سازمان عمران و بازآفرینی شهرداری مشهد، اجرای آن را به عهده دارد، استفاده کند.

او توضیح می‌دهد: طبق این بسته تشویقی، مطالعات برای طراحی بنا و مشاوره برای سرمایه‌گذاری برای کاربری آینده بنا، به صورت رایگان انجام می‌شود. همچنین وام‌های خوب با درصد‌های پایین داده می‌شود تا بتوانند برای احیای بافت به‌راحتی هزینه کنند. به گفته چوپانکاره اجازه برای تغییر کاربری بنا نیز با حفظ و نگهداری بافت به صورت رایگان انجام می‌شود. او بخش دیگر این بسته تشویقی را احیای جداره‌های شهری بیان می‌کند.
بخشی از آن را هم به احیا و باززنده‌سازی مجموعه‌های خدماتی مانند مساجد، حسینیه‌های تاریخی مربوط می‌داند.

او در ادامه می‌گوید: مشهد دارای هویتی بسیار پیچیده و جذاب است، اما نتوانسته بافت تاریخی‌اش را حفظ کند. تمام تلاش ما هم این است این بافت احیا شود و فضا‌ها و خاطرات جذابی که یادگار‌های تجربه زیسته مردم این شهر است، زنده شود و بتوانیم آن را به آدم‌های جدید انتقال دهیم. به همین دلیل یکی از اقدامات ما در سازمان بازآفرینی، تلاش برای معرفی هر‌چه بهتر این بسته تشویقی به مالکان خانه‌های تاریخی و سرمایه‌گذاران است. همچنین به دنبال سرعت‌بخشی روند دریافت بسته حمایتی به متقاضیان هستیم.