کشف تاریخ در کوچه عیدگاه مشهد

مرتضی محمدپور  | شهرآرانیوز؛  از سمت میدان بیت المقدس یا همان فلکه‌آب، به‌سمت بازاررضا (ع) حدود سیصد متر پیاده‎روی نیاز است تا در کنار یک بوستان کوچک، به پنج منطقه حفاری منقطع پیمانکار شرکت آب‌وفاضلاب برسید که با دیواره‎های کوچک فلزی محصور شده‎ است. بدون شک کارگران هم از ابتدا به این پروژه کوچک شهری مثل یک عملیات حفاری معمولی برای اجرای طرح لوله‎گذاری نگاه می‎کردند، اما زمان زیادی نگذشت که ضربات کلنگ‎ها نه به سنگ و خاک، بلکه بر جان اشیایی به‌مراتب با ارزش‎تر نشست تا به‌سرعت، این حفاری معمولی به یک کاو‎شگری باستانی تبدیل شود. براساس اطلاعاتی که عصر دیروز به شهرآرا رسید، چندین قطعه استخوان انسان که احتمالا به گورستان قدیمی عیدگاه متعلق است و مقداری سفالینه از دل این پروژه یافت شده که به‌گفته یک کارشناس تاریخ، به‌احتمال زیاد ارزش تاریخی دارند.

این کارشناس تاریخ که در محل حفاری حضور داشت و قطعات کوچک و بزرگ سفالی منقوش به رنگ زیبای آبی‌فیروزه‎ای و سبز را در دست گرفته بود، می‎گوید: برای تشخیص قدمت این سفالینه‎ها حدودی می‎توان به طرح شکستگی و حتی رنگ و نقش به‎کاررفته توجه کرد. شکل شکستن سفالینه‎ها بسته به شیوه پرداخت گل و پخت آن‎ها در هر بازه زمانی تاریخی متفاوت بوده است. علاوه بر این، رنگ سفالینه‎ها هم می‎تواند ثابت کند که برخی اشیای کشف‎شده به دوره صفوی و تیموری مربوط است و بعضی هم به دوره ایلخانی بازمی‎گردد.

جمجمه‎های ۷۰۰‎ساله

برای کشف قدمت جمجمه‎ها و استخوان‎های کشف‎شده نیاز است سابقه تاریخی محله عیدگاه را دقیق‎تر مطالعه کنیم. رضا سلیمان‌نوری، کارشناس تاریخ مشهد، دراین‌باره به شهرآرا می‎گوید: از ضلع جنوب‌غربی حاشیه میدان بیت‎المقدس تا محله اندرزگو از یک‌طرف و تا عیدگاه ۶ از سمت دیگر، محدوده تقریبی قبرستانی بوده که سه بخش مختلف داشته است؛ قبرستان مسلمانان، یهودیان و اقلیت‎ها. کوچه پشتی زورخانه عباسقلی‎خان هم از میانه قبرستان عبور می‎کرده و بخش اصلی قبرستان از دروازه محله در حوالی ۱۷ شهریور کنونی تا روبه‌روی حمام‌شاه امتداد داشته است.

وی می‎افزاید: در سال ۱۳۱۰ بخش اول قبرستان تخریب می‎شود. اواخر دهه بیست هم که همه قبرستان‎های داخل شهر جمع‎آوری می‎شود، دیگر مجوزی برای تدفین صادر نمی‎شود، اما مردم مجوز داشته‎اند بر مزار عزیزانشان حاضر شوند. در آن زمان، قبرستان اقلیت‎ها به منطقه ۱۷ شهریور منتقل می‎شود و در بخش تخریب‎شده، بیمارستان، دبیرستان هدایت و مدرس می‎سازند. بخش دیگری از قبرستان هم به غسالخانه و بعد از آن به رخت‌شوی‌خانه تبدیل می‎شود. بااین‌حال، اواخر دهه هفتاد یک بوستان کوچک در آ‎نجا ساخته می‎شود تا زمین از حالت بی‌استفاده خارج شود.

به‌گفته تاریخ‎پژوهان، محله عیدگاه که محل برگزاری نماز‌های عید فطر و عید قربان برای اهل‎سنت بوده است، حدود هفت قرن قدمت دارد. براین‌اساس، قبرستان آن هم می‎تواند به همین اندازه سابقه داشته باشد. بنابراین، کارشناسان احتمال می‎دهند جمجمه‎های کشف‎شده در جریان حفاری اداره آب‌وفاضلاب در کنار بازاررضا (ع) نیز حتی به دوره ایلخانی مربوط باشد.

کشف بزرگ دیروز مشهد اهمیت زیادی از نظر پژوهندگان تاریخ دارد، اما غیبت کارشناس ناظر اداره‌کل میراث‌فرهنگی یکی از شگفتی‎های تأسف‎بار این پروژه بود. کارگرانی که به‎جای بیل‎های کوچک و الک برای حفاری بااحتیاط و تخصصی، با کلنگ به جان جمجمه‎ها و سفالینه‎های هفتصدساله افتاده‎اند، بیش از همه اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‎دستی و گردشگری را مخاطب قرار می‎دهد تا دراین‎باره به میدان بیاید و براساس مسئولیت ذاتی‌اش اقدام کند؛ موضوعی که با وجود پیگیری‎های دیروز شهرآرا برای تماس با مدیران این مجموعه، بی‎نتیجه مانده و اثری به‌احتمال زیاد باارزش در هسته مرکزی شهری به‌حال خودش رها شده است.