خلاقیت عکاسانه در یک سند تاریخی

بنا بر تأیید بسیاری از صاحب نظران و تحلیلگران تاریخ معاصر و پژوهشگران حوزه انقلاب اسلامی عکس «بیعت همافران» نقش بسیار مهمی در تسریع و روند پیروزی انقلاب داشت. این عکس مهم تاریخی را مرحوم عبدالحسین پرتوی در روز ۱۹ بهمن ۵۷ ثبت کرده که به عنوان تنها عکاس در این دیدار حضور داشته است.

این عکس در مدرسه علوی واقع در خیابان ایران (عین الدوله) گرفته شده که در آن روز‌ها اولین اقامتگاه امام خمینی (ره) در تهران بعد از مراجعت بوده است. این عکس از دو جنبه اهمیت دارد؛ نخست آنکه انتشارش در آن روز‌ها در صفحه اول روزنامه کیهان روی انقلاب اثرگذار بود و دوم اینکه تنها عکس‌های ثبت شده از این واقعه است.

عبدالحسین پرتوی، عکاس روزنامه کیهان که دیدار همافران با امام (ره) را در تاریخ ثبت کرده است، درباره خاطره آن روز می‌گوید: «از طرف روزنامه مأمور شدم به مدرسه علوی بروم. وقتی رسیدم، دیدم آنجا خلوت است. یک نفر از دفتر مطبوعات دستور خروج همه عکاسان را اعلام کرد و گفت که همه عکاس‌ها را از اینجا بیرون کنید.

متوجه شدم که باید خبری باشد. دیدم در کناری مدرسه باز شد و تعدادی افسر نیروی هوایی با لباس فرم وارد حیاط شدند. به من تأکید کردند که اجازه نداری عکس بگیری! گفتم بگذارید بدون اینکه چهره‌ای از کسی معلوم باشد، عکس بگیرم.

اگر این سند نباشد چگونه می‌خواهید ثابت کنید که اینجا چه گذشته است؟ بالأخره قبول کردند و مرا تحویل دو نظامی دادند تا اگر کسی رو به دوربین کرد، این دو نگذارند که من عکس بگیرم. عکس را گرفتم و تا خود روزنامه دویدم و عکس در صفحه اول روزنامه چاپ شد.» عبدالحسین پرتوی ۳۱ سال سابقه عکاسی مطبوعاتی در رزومه خود دارد. او از بسیاری وقایع ورزشی، سیاسی، روز‌های انقلاب و جنگ ایران و عراق عکس‌های ماندگاری ثبت کرده است. پرتوی در سال ۱۳۹۳ و در هفتادودوسالگی چشم از جهان فرو بست. کارت شماره یک انجمن صنفی عکاسان ایران به نام او در دهه هفتاد صادر شد.

عکس مهم حسین پرتوی به ظن نگارنده چند نکته حائز اهمیت را در متن و فرامتن خود داراست. این عکس با وجود وجه مهم استنادی خود از زیبایی بصری خوب با وفاداری به قواعد کلاسیک زیبایی شناسی عکاسی برخوردار است.

ریتم و پرسپکتیو قوی کادر که چشم را به سرعت از جلو کادر (ردیف و صف ایستاده همافران در پایین) هدایت می‌کند به مرکز عقب کادر جایی که امام خمینی (ره) پشت پنجره در بالا ایستاده اند و تمام این ترکیب به کمک زبان معنایی عکس هم آمده است.

اما نکته فرامتنی عکس «جای خالی اعتماد» در فضای مطبوعاتی و اتفاقات سیاسی و اجتماعی امروز به خصوص در عکاسی است. اگر در روز ۱۹ بهمن این اعتماد به حسین پرتوی وجود نداشت این سند تاریخی و تأثیرش هم متولد نمی‌شد.