کوچه «باغ عنبر» مشهد؛ هدیه گوهرشادخاتون به «قنبر»

به گزارش شهرآرانیوز، اطلاعات و اسناد باقی‌مانده از مشهد عهد صفوی و افشاری، بازگوکننده اختلاف درخورتوجه بافت شهر در دو محدوده بالا‌خیابان و پایین‌خیابان با یکدیگر است. در این اسناد، پایین‌خیابان فضایی متراکم‌تر از بالا‌خیابان داشته است، درحالی‌که حاشیه آن به کاروان‌سرا‌های مسافری، تیمچه‌ها و خانه‌های مسکونی تاجران بزرگ شهر اختصاص پیدا کرده است.

در بالا‌خیابان، اما شاهد خانه‌های مسکونی به‌نسبت متعدد هستیم؛ پلاک‌های حاشیه اغلب به خانه‌باغ‌های افراد شاخص سیاسی، مذهبی، نظامی و حکومتی شهر و همچنین چهره‌های پرنفوذ آستان قدس اختصاص داشته است، آن‌چنان که در بافت این بخش از شهر، خانه‌باغ‌ها بیشتر از خانه‌های مسکونی عادی بوده‌اند. این خانه‌باغ‌ها براساس نقشه سال ۱۲۴۸ خورشیدی مشهد، هرچه به‌سمت دروازه بالا‌خیابان حرکت می‌کنیم، بزرگ‌تر می‌شوند.

شاید به‌دلیل همین تفاوت بافت بالاخیابان و پایین‌خیابان در سده‌های گذشته باشد که نام‌های قدیمی کوچه‌های بالا‌خیابان، بیشتر رنگ‌وبوی سرسبزی دارند. در این محدوده، علاوه‌بر کوچه تیموری و چهارباغ، کوچه‌هایی با نام‌هایی، چون گلکارها، باغ منبع، باغ عنبر و باغ سنگی دیده می‌شود که هرکدام داستان خاص خود را دارند، درحالی‌که در پایین‌خیابان جز کوچه‌باغ حسن‌خان کوچه ذکر‌شدنی دیگری یافت نمی‌شود.

درمیان باغ‌ها و کوچه‌باغ‌های بالاخیابان، روایت کوچه‌باغ عنبر حکایتی برآمده از دل تاریخ است که قرار است در سطر‌هایی به آن بپردازیم. نخست به گفتن این نکته اکتفا کنیم که این کوچه، بازگوکننده پیوند دو سلسله تیموری و افشاریه است که مشهد در دو دوره زمانی، پایتخت دائم یا موقت آنان محسوب می‌شده است.

داستان یک نام

داستان کوچه‌باغ عنبر چند بخش دارد که نخستین و شاید جالب‌ترین بخش آن، حکایت نام این کوچه باشد؛ مشهدی‌های قدیم معتقدند که «عنبر» باقی‌مانده بر روی این کوچه‌باغ، نام غلام خاص گوهرشادآغا، همسر شاهرخ‌شاه تیموری و واقف مسجد گوهرشاد است.

بر‌اساس این روایت، زمین باغ عنبر را گوهرشادآغا به غلام خود هدیه کرده، اما پیش از آن به وزیر همسرش (امیرعلی‌شیرنوایی) دستور می‌دهد در طرح انتقال آب چشمه گلسب (چشم گیلاس) به حرم مطهر رضوی، جوی آبی هم از دل این باغ روان کند. این مسیر در روزگاران بعد توسعه می‌یابد و به کوچه‌باغ عنبری تبدیل می‌شود که در گذر زمان از کنار باغ امتداد می‌یابد و بالاخیابان را به راسته کوچه سراب متصل می‌کند.

در اسناد تاریخی موجود که یکی از آن‌ها نقشه مشهد به سال ۱۳۲۰ خورشیدی است، حکایت، نقل دیگری دارد؛ درواقع در مسیر‌های ترسیم‌شده بر روی این نقشه، بخش ابتدایی این کوچه (حدفاصل بالا‌خیابان تا کوچه‌باغ عنبر ۳ کنونی) که با نام شهپر مشخص شده است، در گذشته کوچه افشار‌ها نام داشته و نام بقیه کوچه (مسیری که از این تقاطع به راسته سراب منتهی می‌شده است) به نام کوچه‌باغ عنبر معروف بوده است که دلیل این دوگانگی در نام‌گذاری نیز به سکونت بخش درخورتوجهی از اعضای ایل افشار و وابستگان به شاهرخ‌شاه افشاری در بخش ابتدایی کوچه برمی‌گردد.

باغ عنبر در عصر پهلوی

کوچه‌باغ عنبر در دوران حکومت پهلوی‌ها بر ایران هم مانند سال‌های قبل، تغییراتی را به خود دیده است؛ این کوچه بر‌اساس نقشه سال ۱۳۲۰ یعنی پایان دوران پهلوی اول، دارای شش فرعی غربی و پنج فرعی شرقی بود که همگی به‌جز پنجمین فرعی غربی (کوچه شهپر) بن‌بست بودند. این یعنی کوچه شهپر در دوران پهلوی، راه ارتباطی کوچه‌باغ عنبر به خیابان پهلوی (امام‌خمینی کنونی) بوده است.

ناگفته نماند که وضعیت کوچه‌باغ عنبر در دوران ترسیم نقشه ۱۳۳۳ خورشیدی، یک تفاوت مهم با سیزده سال قبل داشته و آن حذف یکی از فرعی‌های شرقی بوده است. همچنین در میانه‌های دهه ۴۰ و با تقسیم یکی از خانه‌باغ‌های حاشیه شرقی کوچه، فرعی جدیدی در این کوچه ایجاد می‌شود که اکنون تابلوی «جوانبخت» در ابتدای آن نصب است.

این کوچه راه ارتباطی جدیدی برای کوچه‌باغ عنبر بوده است، آن‌چنان که این محدوده را به کوچه طاهر (آخرین کوچه منشعب از راسته کوچه سراب، قبل از تقاطع با خیابان جدید‌الاحداث شاه‌رضانو) متصل می‌کرده است. این کوچه در دوران پهلوی‌ها شاهد یک تغییر بزرگ دیگر هم بوده است و آن، تبدیل بخش بزرگی از اراضی باغات حاشیه غربی کوچه به دبیرستانی موسوم به شاه‌رضاست؛ البته این بنا بعد‌ها به چند بخش دبیرستان، اداره‌کل فرهنگ (آموزش‌وپرورش کنونی) یک کتابخانه عمومی و یک مدرسه دیگر تقسیم می‌شود.

باغ عنبر در عهد ناصری

اگر مانند سایر کوچه‌گردی‌ها، نقشه دالمج (ترسیم‌شده به سال ۱۲۴۸ خورشیدی که مهم‌ترین نقشه مشهد عصر قاجار محسوب می‌شود) را مبنای اطلاعات موجود از گذشته کوچه‌باغ عنبر قرار دهیم، باید بگوییم که این کوچه در طول روزگار، تغییرات بسیار یافته است. هرچند کوچه هنگام ترسیم نقشه دالمج، وجود خارجی داشته و مانند امروز، بالا‌خیابان (خیابان آیت‌ا... شیرازی کنونی) را به راسته کوچه سراب متصل می‌کرده، برخلاف امروز، مسیری پرپیچ‌وخم داشته است، آن‌چنان که عابران باید برای گذر از آن، ۹ پیچ مختلف را طی می‌کرده‌اند که بخش اعظم آن در قسمت شمالی یعنی باغ عنبر بوده است. به‌عبارت دیگر اگر اکنون مسیر کوچه آیت‌ا... شیرازی ۲۴ تقریبا راهی مستقیم است، بیش از هر چیز، ناشی از تخریب و قطعه‌بندی و تبدیل باغی است به خانه‌های متعدد که خود بانی ایجاد این کوچه بوده است.

دیگر نکته‌ای که باید درباره کوچه‌باغ عنبر دوران ناصرالدین‌شاهی به آن توجه کرد، کوچه‌باغ بودن بخش چشمگیری از این مسیر است. براساس نقشه دالمج، بخش بزرگی از محدوده میانی این کوچه، مسیری است که باغ عنبر را از مجموعه باغات حدفاصل بالاخیابان و راسته سراب، جدا می‌کرده است؛ باغاتی که با گذشت زمان، همان سرنوشت باغ عنبر را پیدا کرده‌اند، با این تفاوت که به‌جای تبدیل شدن به منزل مسکونی به مجموعه‌ای آموزشی (شامل اداره آموزش‌وپرورش و دبیرستان پسرانه) تبدیل شده‌اند؛ البته تبدیل شدن به مجموعه آموزشی، تنها تغییرات بزرگ کوچه‌باغ عنبر در طول دوران سلطنت ناصری تا حکومت پهلوی دوم نیست؛ زیرا بر‌اساس نقشه‌های موجود (در فاصله قاجار تا پهلوی دوم)، کوچه‌باغ عنبر ۳ که مرز دو محله بالا‌خیابان و سراب محسوب می‌شده، پس از گذر از کوچه‌باغ عنبر امتداد پیدا کرده و به کوچه‌باغ منبع آن زمان، متصل شده است. همچنین در میانه کوچه‌باغ عنبر (درست در جایی که اکنون کوچه جوانبخت نامیده می‌شود)، تکیه میرزاداوود قرار داشته است که اکنون اثری از آن نیست.

کوچه‌باغ عنبر این روز‌ها

کوچه‌باغ عنبر در دوران کنونی هم نسبت‌به عهد پهلوی، تغییرات بسیاری پیدا کرده است. در شرایط فعلی، تعداد فرعی‌های شرقی کوچه همان پنج فرعی است، اما از تعداد فرعی‌های غربی کاسته شده و اکنون تنها سه فرعی باقی مانده است. دلیل این امر هم طرح توسعه میدان شهدا بوده که بخش درخورتوجهی از بنا‌های غربی کوچه‌باغ عنبر را نیز قربانی خود کرده است. در این طرح توسعه علاوه‌بر بخش‌هایی از کوچه‌باغ عنبر، یک نانوایی سنگک باقی‌مانده از دوره قاجار و یک مکتب‌خانه اسلامی عهد پهلوی اول که در ابتدای کوچه قرار داشته، از بین می‌روند.

با این‌همه، هنوز کوچه‌باغ عنبر زنده است و زندگی در آن جریان دارد. اگر امروز در این کوچه قدم بزنیم، شاهد بنا‌های زیبایی خواهیم بود که برخی از آن‌ها مانند نخستین خانه پلاک‌غربی کوچه، همچنین حسینیه خیاط‌ها، دارای ارزش تاریخی و هویتی و فرهنگی هستند؛ البته در این محدوده، بنا‌های تاریخی ارزشمند دیگری نیز بوده‌اند که قربانی زیاده‌خواهی برخی افراد شده و تخریب شده‌اند تا آیندگان نتوانند از زیبایی آن‌ها بهره ببرند. خانه رجب‌پور واقع در کوچه‌باغ عنبر ۸ (دادآفرید) از آن جمله‌اند که با وجود قرار گرفتن در فهرست آثار ملی ایران، دیگر نشانی از آن‌ها نیست.

کوچه‌باغ عنبر کنونی علاوه‌بر حسینیه خیاط‌ها که یکی از مراکز مهم پرورش قاری و حافظ قرآن کریم در مشهد محسوب می‌شود و کانون بازنشستگان آموزش‌وپرورش مجاور آن، در کوچه جوانبخت (باغ عنبر ۶)، میزبان چند حسینیه و مدرسه علمیه نیز هست.

بزرگان کوچه‌باغ عنبر

کوچه باغ عنبر همچنین میزبان برخی چهره‌های سرشناس فرهنگی و علمی مشهد بوده است که شاخص‌ترین آن‌ها در روزگار کنونی، آیت‌ا... حجت خراسانی، از بزرگان عرفان معاصر کشور و نوه دختری عارف صاحب کرامت معاصر، مرحوم شیخ‌حسنعلی نخودکی، است که در نخستین پلاک شمالی کوچه‌باغ عنبر ۲ ساکن است.

دیگر چهره بزرگ فرهنگی ساکن این کوچه، استاد احمد مهر‌مشهدی، مشهور به افخمی (کهنسال‌ترین مؤذن مسجد گوهرشاد و از قاریان برجسته قرآن کریم) است. همچنین آخرین پلاک حاشیه کوچه، قبل از رسیدن به تابلوی کوچه‌باغ عنبر یا بازارچه سراب ۲ که از منظر معماری تأمل‌برانگیز است و نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند، به یکی از دندان‌سازان تجربی قدیمی مشهد یعنی علی افتخارشاهرودی تعلق دارد که در اصل رهرو پدربزرگش در این راه بوده است و بیش از پنجاه سال است در این مکان به شغل اجدادی مشغول است. سرانجام درست کمی بعد از زمین رهاشده، اما محصور باقی‌مانده از خانه ثبت‌ملی رجب‌پور در فرعی دادآفرید، سرپوشی کوچک قرار دارد که بقایای خانه قاجاری تخریب‌شده‌ای است که دیدنش هم اندوه دارد هم حسرت.