کوچه فتاح‌خان مشهد روایت‌گر سرنوشت یک قهرمان است
درباره کوچه سراب ۹ که نام قدیمش را وامدار مردی است که به دلیل دفاع از ناموس ایرانی مقابل روس‌ها، به مشهد تبعید شد.
به گزارش شهرآرانیوز، گذر از کوچه سراب ۹ و هم‌کلامی با قدیمی‌های آن، یک نام را آشنای گوش شما می‌کند؛ فتاح‌خان که نام قدیم این گذر است. یکی از ده‌هاکوچه‌ای که در جریان ساخت خیابان خسروی قدیم (شهید دیالمه کنونی) چندتکه شده و هر بخش آن، قصه‌ای تازه پیدا کرده است؛ قصه‌هایی که بیشترشان را می‌توان در شناسنامه کوچه و تاریخ آن نوشت؛ مثل فتاح‌خان که گذشته و حال آن، سیاهه سطر‌های این گزارش کوچه‌گردی است.
وجه‌تسمیه کوچه فتاح‌خان
به روایت قدیمی‌های هیئت ابوالفضلی سراب، فتاح‌خان افشار، افسر لشکر احمدشاه قاجار است که در جریان دفاع از نوامیس ایرانی مقابل روس‌ها در تهران، ابتدا به اعدام محکوم، ولی پس از اعتراض مردم پایتخت، با تغییر حکم به مشهد تبعید می‌شود. وی که برای نجات از حکم اعدام به حضرت ابوالفضل (ع) متوسل شده بود، پس از استقرار در این بخش از کوچه حوض‌مونس آن زمان، مسجد محله را که قدمت صدو‌چهل‌ساله داشته، بازسازی می‌کند و با تأسیس «هیئت‌متحده ابوالفضلی سراب» در سال ۱۲۹۷ خورشیدی، آن را به مسجد حسینیه تبدیل می‌کند.
همین امر هم سبب می‌شود پس از ساخت خیابان خسروی، کوچه حدفاصل این خیابان و راسته کوچه سراب، به نام وی یعنی «فتاح‌خان» معروف شود؛ البته بنای کنونی حسینیه، سال ۱۳۵۷ پس از افزودن ۴۶۰ مترمربع زمین دیگر به بنای صد‌وچهل مترمربعی ساخته‌شده توسط فتاح‌خان، پامی‌گیرد.
فتاح‌خان امروز
کوچه فتاح‌خان پس از پیروزی انقلاب اسلامی تاکنون، از لحاظ ساختاری به‌جز یک نمونه تغییر چندانی پیدا نکرده است و آن یک تغییر هم، بن‌بست شدن فرعی دوم کوچه (نخستین فرعی کوچه از سمت خیابان شهیددیالمه) است؛ زیرا پلاک انتهایی کوچه به پارکینگ اختصاصی یکی از مجموعه‌های دولتی موجود در محدوده خیابان خسروی تبدیل شده است.
نکته جالب دیگر اینکه به‌جز هنرستان زکریای‌رازی که حدود ۱۰ سال پیش به‌جای سازه قدیمی دبیرستان ایراندخت ساخته شد و همچنین ساختمان دفتر تبلیغات اسلامی که تازه‌ساز است، دیگر پلاک‌های موجود در دوسوی کوچه اصلی، همچنان همان بنا‌های سال‌های پایانی دوران پهلوی است. متأسفانه این موضوع درباره بنا‌های ایجادشده در داخل سه فرعی کوچه صدق نمی‌کند؛ تمام بنا‌های موجود در فرعی‌های کوچه، در ۱۰ سال اخیر ساخته شده است و اثری از بنا‌های قدیمی و اصیل در این محدوده‌ها نیست.
بنا‌های موجود در کوچه فتاح‌خان
اکنون اگر بخواهیم بنا‌های داخل کوچه فتاح‌خان را به‌ترتیب از ابتدای انشعاب این کوچه از سمت راسته کوچه سراب معرفی کنیم، در جانب شرقی پس از باشگاه ورزشی آهنچی، مجموعه هنرستان دخترانه زکریای‌رازی قرار دارد که خود شامل آزمایشگاه زکریای‌رازی، هنرستان بزرگ‌سالان حضرت مریم (س) و هنرستان زکریای‌رازی است. پس از این پلاک کوچه فرعی فتاح‌خان یک قرار دارد که خود به کوچه سراب ۱۱ یا سمن و همچنین شهید دیالمه ۴ مرتبط است.
مسجد و حسینیه فتاح‌خان به‌عنوان یگانه بنای مذهبی کوچه که میزبان هیئت مذهبی ابوالفضلی سراب است، پلاک بعدی این مسیر را به خود اختصاص داده است و پس از آن تا ابتدای کوچه، تعدادی مغازه به‌چشم می‌خورد که روزگاری بیشتر آن‌ها دراختیار صنف لوازم الکتریک بود، به‌طوری‌که مشهدی‌های قدیم از ابتدای کوچه فتاح‌خان به‌عنوان بورس لوازم الکتریکی یاد می‌کنند. اما بنا‌های غربی کوچه داستان دیگری دارد؛ نخستین بنای این سمت کوچه فتاح‌خان را منزلی مسکونی به خود اختصاص داده که در طبقه زیرین آن، یکی از فروشگاه‌های متعدد کاغذدیواری راسته سراب، مستقر شده است.
پس از آن دو پلاک مسکونی دیگر دیده می‌شود که البته از لحاظ وسعت باهم مقایسه‌شدنی نیستند و سپس نوبت به یکی از معدود بنا‌های نوساز کوچه می‌رسد که مرکز آموزش سازمان تبلیغات اسلامی خراسان‌رضوی است. پس از این بنا که بر بالای ورودی ماشین روی آن، عبارت «قرارگاه عملیاتی‌تبلیغی عمار خراسان‌رضوی» حک شده است، چهار پلاک مسکونی دیگر تا ابتدای کوچه فرعی فتاح‌خان ۴ قرار دارد که قدمت بنا، ویژگی مشترک آن‌ها محسوب می‌شود.
حدفاصل فرعی‌های ۴ و ۲ فتاح‌خان هم دو پلاک بزرگ به‌چشم می‌خورد که یکی بازار خیام و پلاک‌های تجاری متصل به آن است و دیگری، بنایی چندطبقه که علاوه‌بر پلاک‌های تجاری همکف، آموزشگاه حسابداری خجسته را در طبقه سوم خود میزبانی می‌کند. حدفاصل فرعی شماره ۲ فتاح‌خان که نام «کوچه منصوری» هم بر روی دیوار آن حک شده است تا خیابان شهیددیالمه، تنها یک پلاک به‌چشم می‌خورد که طبقه پایین آن به لباس‌فروشی اختصاص دارد و طبقه بالایش، هنوز یکی از پرشمار بنا‌های زیبا و تاریخی رهاشده خیابان خسروی معروف به خانه ثبت ملی داوری است.
فتاح‌خان در عهد قجر
وضعیت کوچه فتاح‌خان در دوران قاجار با اکنون آن بسیار متفاوت است. براساس نقشه دالمج (ترسیم‌شده به سال ۱۲۴۸ خورشیدی) کوچه فتاح‌خان کنونی در این روزگار اگرچه وجود خارجی داشته، دراصل بخش نخستین کوچه‌ای بزرگ‌تر بوده است که اکنون ما آن را با نام کوچه حوض‌مونس (شهیددیالمه ۵) می‌شناسیم. جدایی بین این دو کوچه نیز در سال‌های نخست سده چهاردهم هجری یعنی هنگام ساخت خیابان کج یا خسروی (شهیددیالمه کنونی) رخ داده است؛ به همین دلیل نخستین نامی که برای این کوچه انتخاب شده و هنوز هم بدان معروف است، فتاح‌خان است؛ یعنی همان نامی که در سال‌های پایانی دوران حکومت قاجار‌ها برایش انتخاب شد.
نقشه دالمج، موضوع جالب‌توجه دیگری را هم درباره گذشته کوچه فتاح‌خان برای ما روشن می‌کند. براساس آنچه در این نقشه ثبت شده، بخش مهمی از ابتدای کوچه در دوران ناصرالدین‌شاهی از میانه قبرستان سراب عبور می‌کرده است. به این صورت، نخستین فرعی شرقی کوچه در آن دوران (یگانه فرعی شرقی اکنون نیز هست) مرز جنوبی این قبرستان بوده است.
همچنین براساس آنچه در این نقشه درج شده است، کوچه فتاح‌خان تا هنگام اتصال به کوچه حوض‌مونس کنونی در هر طرف خود، دو فرعی داشته است که اکنون دیگر اثری از فرعی دوم شرقی وجود ندارد، اما سه فرعی دیگر هنوز هم (البته با تغییراتی) مشاهده‌شدنی است. سرانجام اینکه در نقشه دالمج، تنها فرعی نخست غربی (اکنون به نام فتاح‌خان ۴ شناخته می‌شود) بن‌بست نیست و ازطریق کوچه ورزنده یا سراب‌یک کنونی، بار دیگر به دو کوچه حوض‌مونس و سراب، متصل می‌شده است.
فتاح‌خان در روزگار پهلوی
نقشه‌های مشهد در عصر پهلوی نشان می‌دهد که ساخت خیابان خسروی آن دوران (شهیددیالمه کنونی) در نخستین سال‌های دهه دوم قرن چهاردهم خورشیدی، دگرگونی چندانی در بافت این کوچه ایجاد نکرده و تنها تغییر رخ‌داده، جدایی کوچه فتاح‌خان از کوچه حوض‌مونس بوده است.
البته هنگام ایجاد این خیابان که سبب استقلال کوچه فتاح‌خان شده است، چند منزل بزرگ میانه کوچه مانند خانه نخستین خطیب برجسته وقت، آیت‌ا... میرزاعلی‌اکبر نوقانی و منزل مرحوم تابنده (یکی از بزرگان اهل عرفان و تصوف وقت مشهد) که هر دو سر ناسازگاری با پهلوی اول داشتند، خراب شده است؛ تخریبی که در آن زمان به‌شدت توجه مردم را جلب می‌کند، تاجایی‌که شایعه می‌شود دلیل مهم ساخت این خیابان جدید، سخت کردن وضعیت زندگی برای این دو نفر بوده و جالب است بدانید مشهدی‌ها معتقدند اصلا به همین دلیل هم، این خیابان برخلاف سایر خیابان‌های جدید مشهد، کج کشیده شده است.
بافت کوچه فتاح‌خان البته به همین شکل و صورت باقی نمی‌ماند و همان اواخر دهه اول قرن، مهم‌ترین تغییرش را تجربه می‌کند؛ ماجرا از این قرار است که در دوران پهلوی اول، برپایه فرمانی سراسری، قبرستان سراب مانند تمام قبرستان‌های درون‌شهری فعال آن دوران کشور، تعطیل می‌شود و اندکی بعد هم تغییرکاربری می‌دهد.
به این ترتیب، نخستین پلاک قرارگرفته در شرقی فرعی (سراب ۹ فعلی) به سالن ورزشی تبدیل می‌شود و در بخش دیگر قبرستان هم (دومین پلاک شرقی کوچه)، مدرسه‌ای سقف و ستون می‌خورد که ابتدا دبستان خیام نام می‌گیرد، اما با انتقال دبستان خیام به نقطه‌ای دیگر، این مدرسه با کاربری دبیرستان و با نام «ایراندخت»، ادامه حیات می‌دهد و تبدیل به معروف‌ترین دبیرستان دخترانه مشهد در دوران پهلوی‌ها می‌شود.
دیگر نکته شایان توجه درباره کوچه فتاح‌خان عهد پهلوی‌ها، وضعیت فرعی‌های آن است. براساس آنچه نقشه‌های ترسیم‌شده در سال‌های ۱۳۲۰ و ۱۳۳۳ مشخص می‌کند، در آن دوران برخلاف امروز هیچ‌کدام از دو فرعی غربی کوچه، بن‌بست نبود و هردو به کوچه سراب یک (ورزنده) راه داشتند و البته در این بین، فرعی شماره ۴ کنونی علاوه‌بر کوچه ورزنده به سراب ۵ هم مرتبط بوده است.
بزرگان کوچه فتاح‌خان
این کوچه به‌جز فتاح‌خان، شخصیت نامیِ دیگری نیز داشته است؛ به روایت اسناد، سیدشهسوار علی‌شاه، ملقب به منصورالتولیه، از نوادگان شاه‌نعمت‌ا...، ولی و از علمای قرن ۱۳ خورشیدی در مشهد است که اکنون فرعی شماره ۲ کوچه به نام خانوادگی فرزند وی، «منصوری» خوانده می‌شود. سیدشهسوار در نزد مردم مشهد به‌دلیل سال‌ها سکونت در هند، به سید هندی مشهور بوده است و کرامات مختلفی از وی نقل می‌کنند که مشهورترین آن‌ها، این است که او زمان درگذشت خودش را می‌دانسته است.
شهسوار که اهل شعر و عرفان نیز بود، روز‌های جمعه در خانه‌اش، محفل ذکر مصیبت سیدالشهدا (ع) و بیان مباحث اخلاقی برگزار می‌کرد و این مجلس تا سال‌ها پس از فوت او هم ادامه داشت. شهسوارعلی‌شاه برپایه وصیتش، در منزل خود یعنی داخل کوچه منصوری به خاک سپرده شد و خانه و مقبره وی تا یکی‌دو سال پیش پابرجا بود، اما به‌تازگی تخریب شده است و کارگران درحال ساخت یک مجموعه آپارتمانی به‌جای آن هستند و به‌دلیل بسته بودن محوطه، از وضعیت مقبره این سید جلیل‌القدر اطلاعی در دست نیست.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
