سیمای مادر در قاب سینما

غلامرضا زوزنی _ غیر از نحوه و اتفاقات شهادت ایشان، نقاط متعدد و قابل اتکا و دراماتیکی در زندگی این بانوی گرامی وجود دارد که می‌توان با پرداخت به آن‌ها، بخشی از عطر فاطمی را در جریان فیلم‌سازی سینما و تلویزیون جاری ساخت، با این حال روز ولادت بانوی اسلام که روز مادر نام‌گذاری شده، سوژه ساخت و تولید فیلم شده است، به‌طوری‌که فیلم‌های سینمایی و تلویزیونی بی‌شماری با موضوع مادر، در چند دهه اخیر ساخته شده است.

 

فیلم‌هایی که احساسات هر بیننده‌ای را پس از تماشایش برمی‌انگیزد و گویی تنها یک واژه در دایره لغات او معنا دارد: «مادر» و آن‌که مادر دارد دلش می‌خواهد او را در آغوش بکشد و قدردان بودنش باشد و آن‌که از نعمت مادر بی‌بهره است، حسرت جای خالی‌اش را می‌خورد.

بی‌شک در سینما و تلویزیون فیلم‌هایی که با کلیدواژه مادر تولید شده است، فراوان است که هرکدام از منظر و نگاهی به موضوع مادر نگریسته است. یکی مسائل و مشکلات آن‌ها را مطرح کرده و دیگری احساس و عواطفشان را برای بیننده یادآوری کرده است تا مهر مادری و اهمیت قدردانی از مادر را به ما گوشزد کند. در این نوشتار ما به مرور فیلم‌هایی می‌پردازیم که علاوه بر خاطره‌انگیز بودن برای عموم مردم، در آن‌ها حس مادری ارتباط تنگاتنگی با صبوری، فداکاری و عاشقی دارد.

مادر مرد، از بس که جان ندارد
شاید یکی از فیلم‌های سینمایی که همه ما بار‌ها آن را دیده‌ایم و هرچندبار دیگر هم آن را ببینیم بازهم تماشایی است، فیلم سینمایی «مادر»، ساخته شاعر سینمای ایران، علی حاتمی باشد. ۳۰ سال از تولید این فیلم می‌گذرد و تاکنون ده‌هابار از تلویزیون پخش شده است.

 

در این فیلم، مادر همانند شیرازه یک خانواده عمل می‌کند و فرزندانش را که هرکدام برای زندگی به گوشه‌ای رفته و از هم دور افتاده‌اند، در آخرین روز‌های حیاتش دورهم جمع می‌کند. آنچه این فیلم را دیدنی می‌کند، لحن شاعرانه مرحوم حاتمی در فیلم است که از اعماق وجودش برآمده و حس خود به مادرش را که مشابه حس همه انسان‌هاست، به تصویر کشیده است.

نقش‌آفرینی مرحوم رقیه چهره‌آزاد درکنار بازیگرانی همچون محمدعلی کشاورز، اکبر عبدی، امین تارخ و... به فضای شاعرانه و احساسی فیلم قوت داده است، آن‌چنان که دو سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول زن و بهترین بازیگر نقش مکمل مرد از هشتمین جشنواره فیلم فجر را برای این فیلم به ارمغان آورده است.

دلتنگی برای مادر
شاید آن‌هایی که هرگز مادری به خود ندیده و طعم محبتش را نچشیده‌اند، بهتر و بیشتر قدر و اهمیت مادر و مهر مادری را برای دیگران یادآوری کنند. همین مسئله را کمال تبریزی در سال ۱۳۷۶ جلوی دوربین برد و از آن یک فیلم سینمایی سراپا احساس به نام «مهر مادری» ساخت.

 

در این فیلم یک نوجوان بزهکار با نام مهدی (با بازی حسین سلیمانی) که پدر و مادرش را از دست داده است، تصویر می‌شود که براساس تصوراتش گمان می‌کند خانم فهیمی (با نقش‌آفرینی فاطمه معتمد‌آریا)، مددکار اجتماعی‌اش، مادر فوت‌شده اوست. مهدی که هیچ‌گاه باور نمی‌کرد مادرش را از دست داده است، همه تلاشش را می‌کند تا مددکارش را راضی کند جای مادرش باشد.

 

این فیلم در یک روایت سینمایی، اهمیت و جایگاه مادر را در زندگی به مخاطب یادآوری می‌کند و بی‌شک پس از تماشای آن، هر بیننده‌ای دلتنگ مادرش می‌شود. قطعا آن‌هایی که مهر مادری را درک کرده‌اند، نخواهند توانست جایگزینی برای آن پیدا کنند و «مهر مادری» هم سعی می‌کند همین موضوع را به ما بفهماند.

فطرت مادرانه زن
سیمای مادر در سینما و تلویزیون همواره با اتفاقات اجتماعی متعددی پیوند خورده است. یکی از آن رویداد‌های عظیم که می‌توان مهر و محبت مادرانه را در آن جست‌وجو کرد، دفاع مقدس است. این دوره هشت‌ساله به‌عنوان یکی از دوران مهم تاریخ معاصر کشورمان، همواره پر از مهر و عاطفه مادرانه بوده است. بسیاری از مادران سرزمینمان با ازخودگذشتگی، فرزندانشان را برای دفاع از میهن به جبهه‌ها فرستادند و پس از آن اتفاقاتی پیچیده برایشان رقم خورد.

 

«میم مثل مادر»، ساخته مرحوم رسول ملاقلی‌پور، «بوسیدن روی ماه»، اثر همایون اسعدیان و «شیار ۱۴۳»، به‌کارگردانی نرگس آبیار، همه نمونه‌هایی از این دست فیلم‌ها هستند که مهر و عاطفه مادرانه را در لحظات سخت و دشوار برای بینندگانشان یادآوری می‌کنند.

 

فیلم سینمایی «کیمیا» که آن را احمدرضا درویش در سال‌های پس از جنگ ساخت، درمیان همه این فیلم‌ها جنبه متفاوتی از مهر مادرانه در وجود زن را به ما نشان می‌دهد. شکوه (با بازی بیتا فرهی)، پرستاری است که در جبهه‌های نبرد برای یاری رساندن به رزمندگان حضور دارد.

 

او مجبور است نوزادی را که در معرکه به دنیا آمده و مادرش سر زا از دنیا رفته و پدرش هم به دست رژیم بعث اسیر شده است، نگه‌دارد. شکوه این نوزاد را با خود به مشهد که محل زندگی‌اش است، می‌برد و از او مادرانه نگهداری می‌کند.

 

هنگامی که رضا (خسرو شکیبایی)، پدر نوزاد، از اسارت آزاد می‌شود، متوجه رابطه عمیق و عاطفی میان آن پرستار و دخترش کیمیا می‌شود. پرستاری که هیچ پیوند خونی و عاطفی با نوزادی که او را از معرکه نجات داده است ندارد، به‌خاطر فطرت مادرانه‌اش چنان به کیمیا وابسته می‌شود که پدرش، رضا، از خیر زندگی با تنها بازمانده‌اش می‌گذرد.

چشم‌انتظاری مادرانه
در همین ژانر دفاع مقدس فیلمی با عنوان «بوسیدن روی ماه» اثر همایون اسعدیان، ساخته شده است که در آن به درک مادرانه اشاره دارد. داستان فیلم روایتگر زندگی ۲ مادری است که خواهرخوانده هم هستند. احترام‌سادات و فروغ خانم (به ترتیب با بازی شیرین یزدان‌بخش و رابعه مدنی) هر ۲ فرزندانشان را در راه دفاع از میهن فدا کرده‌اند. آن‌ها سال‌هاست منتظر بازگشت فرزندان شهیدشان هستند، اما تنها پیکر فرزند احترام‌سادات باز می‌گردد. احترام‌سادات تصمیم می‌گیرد فرزند خود را به جای فرزند فروغ جا بزند تا دل خواهرخوانده‌اش را آرام کند.

این فیلم فارغ از تمام لحظات تأثیرگذاری که در بیان احساس و عواطف مادرانه دارد، نشان‌دهنده آن است که حس مادری میان همه مادران در عین حالی که مشابه به نظر می‌رسد، اما هرگز شبیه به هم نیست.
«شیار ۱۴۳» نیز یکی از عجیب‌ترین فیلم‌ها برای به تصویرکشیدن حس مادرانه در سینمای ایران است. این فیلم که دومین ساخته نرگس آبیار است، انتظار مادری را برای بازگشت فرزندش از جبهه تصویر می‌کند. مخاطب لحظه‌به‌لحظه پیرشدن و منزوی‌شدن این مادر چشم‌انتظار را می‌بیند و با تمام وجود در لحظات شادی و ناراحتی با او همراه می‌شود. بازی تأثیرگذار و پراحساس مریلا زارعی در «شیار ۱۴۳» برای او سیمرغ بلورین بهترین بازیگر زن در سی‌ودمین جشنواره فیلم فجر را به ارمغان آورد.

اتهام مادرانه‌
درمیان همه فیلم‌هایی که درباره مهر و عاطفه مادرانه ساخته شده‌اند، فیلم سینمایی «من مادر هستم»، اثر فریدون جیرانی، نگاهی متفاوت به مسائل اجتماعی مادران دارد. در فیلم این سینماگر مشهدی، می‌بینیم که ناهید (هنگامه قاضیانی)، مادر آوا (باران کوثری) که زندگی مشترکش را از دست داده است و رابطه خوبی هم با دخترش ندارد، با ازخودگذشتگی، اتهام قتلی را برعهده می‌گیرد که دخترش آن را مرتکب شده است.

 

به نظر می‌رسد «من مادر هستم» تلاش می‌کند به نقش مادر و جایگاه او در تحکیم ارکان خانواده بپردازد. این را که یک مادر چگونه می‌تواند باعث سعادت و حتی بیچارگی اعضای خانواده‌اش شود، می‌توان در این فیلم دید و بیشتر از پیش به نقش و جایگاه مادر در خانواده پی برد. شاید این برداشت از فیلم قدری ظالمانه باشد، اما با استناد به فیلم می‌توان گفت مادران همان‌طور که ضامن خوشبختی اعضای خانواده‌شان هستند، به از بین رفتن این خوشبختی هم متهمند.