نگاهی به جایگاه قرآن و عمل به آن در سیره فاطمی

آمنه مستقیمی | شهرآرانیوز؛ وجود مقدس حضرت زهرا (س) به‌عنوان بضعه‌الرسول (ص) (پاره تن پیامبر (ص)) و خیر کثیری که نه‌فقط به رسول خاتم (ص) بلکه به عموم عالم اعطا شده است، از چنان جایگاهی برخوردار است که آیات قرآن کریم در مواضع مختلف، زبان به تحسین ایشان گشوده‌اند. جالب آنکه سیره ایشان هم مثل آینه، فرازبه‌فراز آموزه‌های قرآن را منعکس کرده است. در بررسی سیمای قرآنی آن بانوی بزرگوار با حجت‌الاسلام‌والمسلمین عبدالکریم پاک‌نیا، محقق و مؤلف سیره اهل‌بیت (ع) و نویسنده «درس‌های حضرت زهرا (س) برای خانواده‌ها»، گفتگو کرده‌ایم.

حیات و شخصیت بابرکت حضرت زهرا (س) از زوایای مختلف قابل بررسی است. یکی از بهترین آن‌ها سیمای قرآنی ایشان است؛ چنان‌که با مرور کتاب خدا درمی‌یابیم آیات متعددی درباره شخصیت والای آن بانوی بزرگوار، تفسیر و تأویل شده است. از مهم‌ترین آن‌ها، آیات سوره مبارکه کوثر است.

با اینکه این سوره، کوتاه‌ترین سوره قرآن محسوب می‌شود، سه وعده و بشارت مهم با محور حضرت زهرای مرضیه (س) به تاریخ می‌دهد؛ نخست آنکه خدا به‌واسطه حضرت فاطمه (س)، به پیامبر (ص) خیر کثیر داده است. دوم امتداد ذریه و نسل نبوی از طریق حضرت زهرا (س) و سوم ابتر ماندن و از بین رفتن نسل و امتداد دشمنان پیامبر (ص).

شیخ‌طبرسی در «مجمع‌البیان» و شیخ‌ابوالفتوح رازی در تفسیر معروف خود و نیز از علمای اهل‌سنت، فخر رازی، مفسر بزرگ، سوره کوثر را به وجود مقدس حضرت زهرا (س) تفسیر کرده‌اند. علاوه‌بر این، مفسران دیگری از اهل‌سنت نیز بر این مسئله تصریح دارند و همین موضوع، اختصاص این سوره مبارکه به آن وجود مقدس را ثابت می‌کند. وعده‌های این سوره هم به‌و‌ضوح آشکار است؛ چنان‌که امروز خبری از نسل و امتداد دشمنان پیامبر (ص) نیست، اما نسل نبوی از طریق حضرت زهرا (س) و با اسم سادات، استمرار یافته است و در همه دنیا حضور دارد.

بهترین عمل زنان

حضرت صدیقه کبری (س) در توصیه به پرهیز از ارتباط با نامحرم و محدود کردن این ارتباط به حداقل‌ها، فرموده‌اند: «بهترین و نیکوترین عمل زنان، آن است که بدون ضرورت، مردان نامحرم را نبینند و مردان نامحرم، آن‌ها را ننگرند». این سخن هم به‌خوبی برای زنان و دختران جوان ما، نقشه تعامل و ارتباط با نامحرم را ترسیم می‌کند. پیامبر (ص) در مواجهه با این شدت عفاف و حجاب و حیای حضرت زهرا (س) به ایشان فرمودند: «شهادت می‌دهم که تو پاره تن من هستی!» رسول خدا (ص) خود بر این عفاف و حیا تأکید می‌کردند و می‌فرمودند: «بین زن و مرد باید فاصله باشد».

حیا و عفاف قرآنی فاطمه (س)

از جلوه‌های زیبای عمل به قرآن در سیره فاطمی، تجلی حیا، عفاف و حجاب است. در این‌باره شاهدمثال‌های بسیاری برجای مانده است؛ مثل نقل معروفی که آورده است: «نابینایی وارد شد و حضرت زهرا (س) دربرابر او حجاب کردند. وقتی گفتند او که نمی‌بیند، حضرت زهرا (س) پاسخ دادند: من که او را می‌بینم».

علاوه‌بر این، در سخنان حضرت فاطمه (س) تابلوی راه برای زنان، ترسیم شده است تا مسیر را گم نکنند. ایشان می‌فرمایند: «نزدیک‌ترین حالت زن به خدا آن است که خود را از دید نامحرم دور بدارد». امام‌صادق (ع) نیز از مادرشان در عمل به آیات حجاب چنین نقل کرده‌اند: «نزدیک‌ترین حالت زن به خدا، آن است که در منزل باشد و به تربیت فرزند و خانه‌داری بپردازد».

زندگی به سبک قرآن

علاوه‌بر سیمایی که حضرت زهرا (س) در قرآن دارند، سبک زندگی و حیات آن بانوی بزرگ اسلام نیز تجلی آموزه‌های قرآنی است و حضرت آیات قرآنی را به‌تمامی در زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی خود اجرا می‌کردند. از مهم‌ترین تجلیات این عمل، امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر است که بالاترین این معروفات، تمسک به ولایت و همراهی با آن است.

ایشان در سراسر خطبه فدکیه از قرآن مدد گرفته‌اند؛ برای مثال درباره غصب فدک که میراث پیامبر (ص) برای ایشان بود، فرمودند: «می‌گویید پیامبر (ص) ارث نمی‌گذارد؛ به کتاب خدا بنگرید که می‌فرماید: سلیمان از پدرش داوود ارث برد: وَ وَرِثَ سُلَیْمانُ داوُدَ». ایشان همچنین خطاب به مردم فرمودند: «ای مردمی که به‌سوی باطل شتاب دارید و کردار زشت را در پیش گرفته‌اید، آیا در قرآن نمی‌اندیشید؟»

حضرت زهرا (س) در نهی‌ازمنکر، بزرگ‌ترین منکر را غصب ولایت می‌دانستند و در دفاع از حق ولایت امیرالمؤمنین (ع)، به آیات قرآن اشاره کردند و فرمودند: «وای بر دوستداران دنیا! چرا نگذاشتید حق در جای خود باقی بماند؟» سپس آیاتی از سوره‌های اعراف، زمر، رعد و کهف را قرائت کردند. ایشان علاوه‌بر دفاع از ولایت، به آمران‌به‌معروف و ناهیان‌ازمنکر در طول تاریخ آموختند که در عمل به این فریضه، باید از قرآن مدد و بهره گرفت.

عصاره همه زنان نیک عالم

از دیگر آیات قرآن کریم که به حضرت فاطمه‌زهرا (س) تفسیر و تأویل می‌شود، آیه مباهله است که می‌فرماید: «به او بگو: بیایید تا فرزندانمان و فرزندانتان و زنانمان و زنانتان و جان‌هایمان و جان‌هایتان را فراخوانیم، آن‌گاه (به درگاه خداوند) زاری [تضرع]کنیم تا لعنت خداوند را بر دروغگویان نهیم».

بنا بر تفاسیر معتبر و تصریح اکثر علما، در اینجا مراد از زنانی که بر به‌همراه داشتن آنان تأکید شده است، حضرت زهرا (س) است. در توضیح آنکه چرا قرآن برای آن وجود مقدس، تعبیر زنان و جمع را به‌کار برده است، باید گفت: اگرچه صدیقه‌طاهره (س) یک تن بودند، در باطن و وجود، عصاره همه زنان نیک عالم همچون حضرت آسیه، ساره، حوا و... هستند؛ چنان‌که قرآن کریم، حضرت ابراهیم (ع) را نیز یک امت معرفی می‌کند؛ یعنی فراتر از یک نفر.

زنانی که در قرآن تمجید شده‌اند، به صفاتی همچون توبه‌کننده، مؤمن، خادم و مهاجر وصف شده‌اند؛ مثل حضرت حوا که تائب بود یا مادر حضرت موسی (ع) که از توکل‌کنندگان بود و حضرت هاجر (س)، زنی مهاجر در راه خدا و مؤمن بود که برای خدا ترک دیار کرد. این‌ها همه اوصافی است که در بالاترین حد و درجه در حضرت زهرا (س) تجلی یافته است و باعث می‌شود آن وجود مقدس، فراتر از یک جسم و وجود خاکی باشد؛ به‌ویژه آنکه حیات بابرکت آن بانو، سراسر تجلی آموزه‌های قرآنی همچون ایمان، عمل صالح، جهاد و ولایت‌پذیری است.

از آیات دیگری که حضرت زهرا (س) از مصادیق کامل آن هستند، آیه تطهیر است که می‌فرماید: «.. خداوند فقط می‌خواهد پلیدی و گناه را از شما اهل‌بیت (ع) دور کند و کاملا شما را پاک سازد». تعبیر «اِنَّمَا» نشان از حصر این تطهیر و دوری از رجس در خاندان رسالت دارد که حضرت صدیقه‌کبری (س) از مهم‌ترین اعضای آن و مصداق آیه هستند؛ چنان‌که نقل است پیامبر (ص) به مدت شش یا نه ماه هر روز قبل از نماز صبح، بر در خانه امیرالمؤمنین علی (ع) و حضرت زهرا (س) می‌ایستادند و این آیه شریف را تلاوت می‌کردند.

حضور اجتماعی تاریخ‌ساز

توصیه‌های حضرت فاطمه (س) به رعایت عفاف و حجاب، به معنای ماندن در خانه و انزوا و نداشتن فعالیت و حضور اجتماعی نیست، چنان‌که ایشان خود حضوری اثرگذار، اما همراه با حیا، عفاف و حجاب در جامعه داشتند؛ همچون حضور در مسجد و ایراد خطبه فدکیه که تاریخ را متأثر کرده است. نقل است حضرت زهرا (س) با حجاب کامل، وارد مسجد شدند و خطبه را بسیار غرا و با رعایت کامل حیا خواندند. حضرت زینب (س) که در آن زمان حدود پنج‌شش‌ساله بوده‌اند، از راویان این خطبه هستند. خطبه فدکیه، نمایانگر حضور اجتماعی، انقلابی، مؤثر و عالمانه زن مؤمن در اجتماع است.

حضرت زهرا (س) نه‌فقط در زندگی اجتماعی بلکه در زندگی خانوادگی خود نیز عامل به قرآن بودند و آیاتی را که مربوط‌به همسرداری و فرزندپروری بود، کاملا در زندگی خود اعمال می‌کردند. در سیره ایشان است که زمانی زندگی‌شان در خانه امیرالمؤمنین (ع) به‌لحاظ معیشتی سخت شد.

ایشان در پاسخ امیرالمؤمنین (ع) که از وضعیت معیشت خانه می‌پرسیدند، فرمودند: «سوگند به خدایی که مقام و عظمت تو را بالا برده است، سه روز است غذایی ندارم و مقدار اندکی هم که داشتیم، بخشیدیم». وقتی علی‌بن‌ابیطالب (ع) فرمودند چرا مرا مطلع نکردید، در پاسخ گفتند: «رسول خدا (ص)، من را نهی کرده است که از تو چیزی بخواهم». این کم‌توقعی و رعایت حال همسر در چنین شرایط سختی، آموزه‌ای است که می‌تواند خانواده را حفظ کند؛ به‌ویژه در وضعیتی که سلامت و کیان خانواده‌ها به دلیل پرتوقعی و چشم‌وهم‌چشمی‌ها، در معرض تهدید و خطر نابودی قرار گرفته است.

بنابر آنچه به اختصار بیان کردیم، اگر این قله‌های رفتاری که در سیره حضرت زهرا (س) به‌ویژه در ابعاد قناعت، ساده‌زیستی، احسان، انفاق، تربیت فرزند، همسایه‌داری و... وجود دارد، به‌عنوان الگو انتخاب و کاربردی شود، بسیاری از مشکلات ما در عرصه رابطه محرم و نامحرم، روابط همسران، روابط والدین با فرزندان و تعاملات همسایگان و... رفع می‌شود.

با الهام از حیا و عفاف فاطمی و غلبه آن بر رفتار‌های فردی و اجتماعی ما، اعم از زنان و مردان، جامعه مسیر رشد و تعالی را طی می‌کند و از مسیر‌های انحرافی و ضربه‌زننده دور می‌شود. به تعبیر امام‌خمینی (ره)، حضرت زهرا (س) انسانی ملکوتی هستند؛ زنی که همه خواسته‌ها و آرمان‌های انبیا در او وجود دارد و اگر مرد بود، نبی می‌شد... این سخن کافی است تا بدانیم چه ظرفیت عظیمی برای الگوگیری از آن وجود مقدس دراختیار ماست تا با الهام از آن، یک زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی شاد و آرام را تجربه کنیم.