کوتاه درباره یک شاهکار نجاری در حرم مطهر رضوی
درباره یکی از شاهکار‌های هنر نجاری که قرن‌هاست به دیوار مسجد گوهرشاد تکیه داده است.
به گزارش شهرآرانیوز ایوان مقصوره سال‌هاست میزبان جهانی است که در گوشه‌ای از آن بنشسته است. این جهان زیبا، منبر چوبی بالابلندی است که منبت، کنده‌کاری‌های بسیار استادانه، نقوش مختلف هندسی و اجرای قطار مقرنس چوب در انتهای اسکلتش به آن شکل می‌دهد؛ منبری که در همسایگی با محرابی از سنگ و کاشی و مقرنس‌های آویخته از سقف و کاشی کاری‌های وزین ایوان و دیگر هنرها، جمعی از زیبایی‌های بصری را دورهم جمع کرده است تا با کمال ظرافت، چشم هر بیننده‌ای را به خود بدوزد و آن را به موزه‌ای هنری بدل کند.
همه آن‌ها که روزی گذرشان به مسجد عظیم گوهرشاد افتاده است، احتمالا پای این منبر ایستاده و گردن برافراشته‌اند تا قدوقامت بلند آن را ببینند و در کنج ذهنشان از آن خاطره‌ای هرچند مبهم برای باقی عمر بسازند؛ منبری که با نام «صاحب‌الزمان» میان مردم شهرت دارد و یادگار بی‌نظیر دوران‌ها برای مشهد است.
منبر گم‌شده حاجی‌میرزا عسکری
در گذشته نه‌چندان دور که هیچ‌کس ارج‌ومنزلتی برای میراث این مملکت قائل نبوده است، دو کرسی وعظ ممتاز در ایوان مقصوره مسجد گوهرشاد قرار داشته است. یکی از این منبر‌ها به نام مرحوم «حاجی‌میرزا عسکری»، امام‌جمعه شهر، معروف بوده است. این منبر هشت‌پله، هر جمعه میزبان امام‌جمعه شهر بوده است تا خطبه‌های این نماز را بر بالای آن بخواند.
در پله بالای منبر هم دو ترنج وجود داشته که تاریخ ۱۲۴۲ قمری بر آن نقش بسته بوده است. همچنین بر پایه نخست منبر، دری بوده است با اشعاری حک‌شده بر آن. از کتیبه منبر که بر آن، عبارت «این منبر عمل فقیر حقیر محمد خراسانی سنه ۱۲۴۳ قمری» نوشته شده بود، نیز معلوم می‌شده محمد خراسانی‌نامی در حدود دویست سال پیش آن را ساخته است. اکنون از منبر میرزاعسکری خبری نیست و نمی‌دانیم در کدام پیچ‌و‌تاب تاریخی گم شده است.
منبر صاحب‌شاه یا صاحب‌الزمان؟
دومین منبر که بزرگ‌تر بوده، معمولا مورد استفاده اهل خطابه قرار نمی‌گرفته است و با اینکه همه حاضران و ناظران بر زیبایی‌اش معترف بودند، نمی‌دانستند از کجا آمده است و بهر چه چیز اکنون در گوشه‌ای از ایوان مقصوره قرار دارد. احتمالا برای آن‌هم قداستی قائل بوده‌اند که واعظان معمولا بر بالای آن نمی‌رفته‌اند.
در دوران قاجار به این منبر «صاحب‌شاه» می‌گفتند و در کتاب «مطلع‌الشمس» هم به آن اشاره شده است. ازآنجاکه داده‌های تاریخی در این‌باره اندک و غیرقابل اتکاست، برخی بر این باور هستند که از منبر صاحب‌شاه نیز خبری نیست و منبر بزرگ منبت مسجد گوهرشاد که درمیان مردم به منبر صاحب‌الزمان (عج) معروف شده، منبر دیگری است.
اما ازآنجاکه در دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی، خبری از نام منبر صاحب‌الزمان (عج) نبوده است و همه از وجود منبر صاحب‌شاه با ویژگی‌هایی شبیه این منبر خبر داده اند، معلوم می‌شود که این دو، یکی هستند و منبر صاحب‌شاه همان منبر صاحب‌الزمان (عج) است که در دهه‌های اخیر میان مردم با این نام شهرت یافته است.
اعتمادالسلطنه در حدود سال ۱۳۰۰ قمری و عباس فیض در سال ۱۳۲۴ خورشیدی، نام منبر صاحب‌شاه را آورده‌اند و البته برپایه این منابع، بخش‌هایی از کتیبه منبر صاحب‌الزمان (عج) که بر روی آن باقی مانده، با کتیبه‌ای که اعتمادالسلطنه بر عرشه منبر صاحب‌شاه ذکر کرده است، همخوانی دارد.
منبر صفوی یا تیموری؟
منبر صاحب‌الزمان (عج) یا منبر شاه، چهارده پله دارد که بدون استفاده از میخ و فقط با چوب گردو و گلابی، سرهم شده است. همین ویژگی نیز باعث شده است این کرسی چوبی، یک شاهکار هنری در صنعت نجاری باشد. حسینی‌طباطبایی در پایان‌نامه‌اش با موضوع «ارزش‌های فنی‌وهنری منبر مسجد گوهرشاد» چنین آورده است:
«این سازه چوبی، شباهت زیادی به منابر موجود در مسجدالاقصی در بیت‌المقدس و مسجد خلیل‌الرحمن در رواق حرم حضرت ابراهیم (ع) و انبیا در کشور اردن دارد. ارتفاع آن از زمین تا عرشه آن حدود هفت‌ونیم متر [است]و از انواع منبت و مشبک در بدنه‌اش به‌کار رفته است. برخی افراد این منبر را اثر محمد خراسانی به سال ۱۳۴۳ قمری دانسته‌اند، ولی [در]کتیبه جلوی پله اول منبر، نام سازنده آن «.. سلطان حسن‌بن‌نجار کرمانی» آمده است».
در مطلع‌الشمس نیز به درج عبارت «یا کافی المهمات و یا غافر الخطیئات در سال ۱۱۹۵» بر کاسه سنگی بزرگی بر پهلوی آن اشاره شده است که به نظر می‌رسد اکنون از آن خبری نیست؛ به همین دلیل، زمان ساخت منبر مسجد گوهرشاد را برخی‌ها اواخر دوره صفوی می‌دانند و عده‌ای نیز قرن نهم که با تأسیس مسجد گوهرشاد، هم‌زمان می‌شود، اما بیشتر افرادی که به‌دنبال تاریخ ساخت آن بوده‌اند، نظر دوم را تأیید می‌کنند.
درواقع این افراد معتقدند گوهرشادخاتون که مسجدی با این عظمت و دقت بنا نهاده، نمی‌توانسته است دربرابر ساخت منبر آن که یکی از اسباب اصلی‌اش است، بی‌تفاوت باشد و باید منبری درست‌ودرمان در شأن این مسجد برای آن روبه‌راه می‌کرده و البته این کار را با ساخت این منبر خاص، انجام داده است.
دلایل دیگری که محققان برای این موضوع می‌آورند، شباهت این سازه به منابر اهل‌سنت و همچنین همانندی آن با منبر مسجد جامع نایین (سال ۷۱۱ قمری) و مسجد جامع گرگان (۸۵۹ قمری) است. ازسوی دیگر، صنعت و شیوه ساخت این منبر به کار‌های دوره تیموری نزدیک است و این باور را تقویت می‌کند که منبر صاحب‌الزمان (عج) از معدود منابر برجای‌مانده از دوره تیموریان در خراسان است.
در کتاب مطلع‌الشمس، درباره این منبر به وجود چند کتیبه دیگر با عبارت‌های «الخطبه و وعیدالمؤمنین» و «اذا صعد الخطیب علی المنبرلا یحدثن احدکم» در سمت راست و «قال‌النبی» در سمت چپ آن، اشاره شده است. عبارت «الخطبه و وعیدالمؤمنین» همان جمله‌ای است که همچنان بر این منبر باقی مانده است و دیگر کتیبه‌ها به مرور زمان از بین رفته‌اند.
نام منبر؛ باوری مذهبی میان مردم
درباره نام‌گذاری این منبر نیز حرف‌وحدیث زیاد است و نمی‌توان بر یکی از آن‌ها تکیه کرد. نام صاحب‌شاه تا اوایل پهلوی بر آن نشسته بود و در این چند دهه نیز مردم به آن منبر صاحب‌الزمان (عج) می‌گویند و شاید در پس چنین نامیدنی، این تفکر پنهان باشد که روزی امام‌زمان (عج) بر آن خواهند نشست؛ البته این باور در قدیم هم درباره این منبر وجود داشته است و احتمالا منظور از شاه در نام صاحب‌شاه، امام عصر (عج) است. گواه بر این ادعا، نوشته «سایکس»، کنسول انگلیس، است که در اواخر دوره قاجار می‌نویسد: «در ایوان مقصوره که بالای آن گنبد بزرگ آبی است، یک منبر چوبی منبت‌کاری خیلی اعلی و مقدس می‌باشد.
برای اینکه در وقتی که قیامت نزدیک می‌شود، امام دوازدهم بر آن جلوس خواهند فرمود». این باور همچنان درمیان مردم ریشه دارد و سینه‌به‌سینه منتقل می‌شود. از اتفاقات تاریخی مرتبط با منبر که می‌توان اثر آن را میان مصاحبه‌های تاریخ شفاهی بخش اسناد آستان‌قدس‌رضوی یافت، قیام گوهرشاد است که با سخنرانی شیخ‌بهلول بر این منبر بزرگ شروع می‌شود.
مرمتی که ۵ سال طول کشید
منبر صاحب‌الزمان (عج) از جور زمان در امان نمانده و به‌مرور دچار آسیب و در ۱۰۰ سال اخیر، مرمت شده است. در سال ۱۳۲۵ و در زمان تولیت میرزامحسن طاهری، استادحیدر نیکنام‌گلپایگانی به مدت پنج سال‌ونیم بر بالای سر منبر حاضر بوده و آن را مرمت کرده است. ظاهرا در خلال همین تعمیرات، قسمتی از تاج منبر که در مرمت قبلی در آن میخ به‌کار رفته، بازسازی شده است.
طاهری همچنین برای جلوگیری از آسیب‌دیدگی منبر، اطراف آن را با میله‌های فلزی، محصور و قسمت پایینش را شیشه می‌کند. بعد‌ها شیشه‌های دیگری ساخته می‌شود که سرتاپای منبر را در برمی‌گرفته است. در سه دهه اخیر نیز منبر در محفظه‌ای شیشه‌ای قرار گرفته است. در اخبار سال ۱۳۲۹ خبر تمام شدن کار تعمیر منبر صاحب‌الزمان (عج) آمده است.
روزنامه آفتاب‌شرق ۱۵ فروردین همین سال درباره این منبر می‌نویسد: «منبر بزرگ معروف به منبر صاحب‌الزمان که از بزرگ‌ترین شاهکار‌های صنعتی و تاریخی به‌شمار می‌رود و به‌مرور ایام یک قسمت عمده آن سوخته و از بین رفته بود، بنا به دستور جناب آقای طاهری، نماینده مجلس شورای ملی و تولیت جامع گوهرشاد، از چهار سال قبل، عده‌ای از استادان فن، مشغول تعمیر و اصلاح آن شدند و اکنون تعمیر آن به‌کلی پایان یافته است و برای اینکه مجددا دچار صدمه واقع نشود، به‌وسیله نرده آهنی ظریفی محصور گردیده و این اقدام که بالغ‌بر یک‌میلیون ریال هزینه آن شده است، علاوه‌بر حفظ آثار باستانی، شکوه خاصی بر عظمت و جلال ایوان مقصوره مسجد گوهرشاد، بخشیده است که از هر جهت شایسته تقدیر است».
البته طاهری درکنار تعمیر و مرمت این منبر، مسجد جامع را سنگ‌فرش می‌کند و حوض وسط آن را می‌سازد. ایوان مقصوره و ایوان دارالسیاده را هم تعمیر و مرمت گنبد مسجد را شروع می‌کند. جالب اینجاست که در گزارش کار طاهری در آن سال، نام صاحب‌الزمان (عج) برای این منبر آورده شده است که نشان می‌دهد در دهه ۳۰ قرن ۱۴ خورشیدی، این نام جای خودش را میان مردم به‌خوبی باز کرده بوده است.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
