کوچه وحدت ۲۱ مشهد، یادگاری از دوره صفوی

به گزارش شهرآرانیوز این روز‌ها با نام کوچه «شهید سالاری‌مقدم» تابلو خورده است، اما مشهدی‌های قدیم آن را به نام کوچه «قراولخانه» و «راسته کشمیری‌ها» می‌شناسند؛ مسیری که از محدوده بین دو دروازه پایین‌خیابان و میرعلی آمویه آغاز می‌شده و به کوچه سیابان و نزدیکی‌های قبرستان قتلگاه قدیم (حاشیه حریم شمالی حرم مطهر رضوی) ختم می‌شده است. این مسیر تا حدود دو دهه پیش به‌عنوان مسیر کاهنده بار ترافیکی پایین‌خیابان و البته ره‌گشا برای مسافران و مجاوران به زندگی خود ادامه می‌داد، اما پس از آن، به دو بخش تقسیم شد که در این نوشتار سرگذشت بخش نخست آن را با هم مرور می‌کنیم.

نام‌های کوچه در گذر زمان

هرچند ردپای کوچه مدنظر در آثار مکتوب مرتبط با تاریخ شهر مشهد قابل شناسایی است، دست‌کم تا نیمه نخست قرن ۱۳ قمری نام مشخصی برای آن ثبت نشده است. نخستین نام مطرح‌شده برای معرفی این کوچه که هنوز هم گاهی قدیمی‌های کوچه به آن اشاره می‌کنند، «قراولخانه حاج‌بهادر» است؛ نامی که قصه‌ای قدیمی دارد. روایت است که حاج‌رجب بهادر برای حفاظت از املاک شخصی و کاروان‌سرای بزرگ خود که در یکی از فرعی‌های این مسیر قرار داشته است، قراولخانه‌ای در ابتدای آن می‌سازد و آن را دراختیار داروغه شهر قرار می‌دهد.

البته این تنها نام نهاده‌شده بر کوچه قراولخانه نیست؛ زیرا سال‌ها بعد، بخش انتهایی کوچه بر اثر سکونت تعداد چشمگیری از کشمیری‌های مهاجر در آن، به «راسته کشمیری‌ها» مشهور می‌شود. ناگفته نماند که بخش ابتدایی کوچه نیز در سال‌های پایانی حکومت قاجار‌ها بر ایران و پس از استقرار یکی از قشون قزاق کشور در مشهد، به‌دلیل ساخت قزاقخانه‌ای در آن، به نام کوچه «قزاقخانه» شناخته می‌شده است.

نام کوچه «قراولخانه حاج‌رجب بهادر» در سال‌های حکومت پهلوی نیز البته با مختصر شدن به‌عنوان کوچه قراولخانه بر این کوچه باقی می‌ماند تااینکه از حدود سال ۱۳۷۰ سردر کوچه به نام یکی از شهدای جنگ تحمیلی که ساکن آن بوده است، مزین می‌شود؛ یعنی شهید محمد سالاری‌مقدم؛ نامی که اکنون نیز بر ابتدای فرعی‌های کوچک و بزرگ این مسیر می‌درخشد، اما ابتدای کوچه از سمت بولوار وحدت، با نام وحدت ۲۱ تابلو خورده است.

همچنین پس از ایجاد بولوار شارستان و تقسیم کوچه به دو قسمت، در ابتدای سمت دیگر آن، تابلوی شهید شوشتری ۸ را نصب کرده‌اند. سرانجام باید بگوییم به‌دلیل وجود بیت مرحوم آیت‌ا... مصباح‌موسوی و همچنین بیمارستان و زایشگاه امام‌هادی (ع) در این کوچه، برخی افراد در گفتگو‌های خود، آن را به نام «کوچه آقای مصباح» یا «کوچه بیمارستان امام‌هادی (ع)» معرفی می‌کنند.

قراولخانه رجب بهادر

کوچه قراولخانه تا پایان دوران قاجار

ردپای کوچه قراولخانه قدیم و شهید سالاری‌مقدم کنونی در تمام نقشه‌های باقی‌مانده از دوران قاجار درحالی مشهود است که اسناد، گواهی‌دهنده قدمت صفوی و حتی تیموری این مسیر هستند؛ البته ازآنجا‌که در دوره‌های بعدی، نقشه‌ای پذیرفته شده از شهر باقی نمانده است، نمی‌توان درباره وضعیت کوچه در دوران قبل از حکومت قاجار‌ها بر ایران، نظر قطعی داد، با این حال شواهد دال بر این است که کوچه مدنظر در دوره صفوی، محل عبور بسیاری از افرادی بوده است که قصد داشته‌اند بدون گذر از بین کاروان‌سرا‌ها و تجارتخانه‌های بزرگ و کوچک حاشیه پایین‌خیابان و البته دو صحن حرم مطهر رضوی، خود را به قبرستان قتلگاه آن زمان (باغ رضوان کنونی) و سپس محدوده بالا‌خیابان برسانند.

به‌عبارت بهتر کوچه قراولخانه بیشتر یک مسیر دسترسی سریع شهری بوده است که البته تعدادی کاروان‌سرای باری و نه تجاری و یک قراولخانه برای حفظ نظم و امنیت در آن مستقر بوده است.

بر‌اساس آنچه در نقشه دالمج درج شده است، کوچه قراولخانه از حاشیه بهره یا باروی شهر تا مکانی که اکنون شارستان شهیدشوشتری واقع شده، نیز دارای شش فرعی جنوبی و شش فرعی شمالی بوده است. همچنین بر‌اساس همین نقشه، مهم‌ترین بنا‌های قاجاری عام‌المنفعه کوچه، نخست قراولخانه حاج‌رجب بهادر و دیگری آب‌انبار «موری» بوده است. به‌گواه اسناد، وضعیت کوچه در سال‌های پس از مشروطه هم تغییر چندانی با سال‌های قبل از آن پیدا نکرده است و همان‌گونه که پیش‌تر اشاره کردیم، تنها در بخش ابتدایی آن، قزاقخانه‌ای برای استقرار بخشی از قزاق‌های محافظ شهر ایجاد کرده بودند.

کوچه قراولخانه در دوران پهلوی‌ها

مهم‌ترین تغییر در ساختار کوچه قراولخانه در نخستین دهه‌های حکومت پهلوی‌ها بر ایران، ناشی از تغییر کاربری بخشی از زمین‌های پشت برج‌وباروی خراب‌شده شهر در ابتدای کوچه بوده است. تبدیل این زمین‌ها به یکی از قبرستان‌های بزرگ شهر در دهه دوم سده ۱۳ خورشیدی، کاهش ارزش زمین‌های ابتدایی این محدوده را رقم می‌زند؛ به همین دلیل به‌مرور از تعداد ساکنان آن کاسته می‌شود و شمایلی اداری و دولتی به خود می‌گیرد.

همچنین در این دوره زمانی، کم‌کم با تأثیر گرفتن از تغییرکاربری پلاک‌های حاشیه پایین‌خیابان -از کاروان‌سرا‌های تجاری‌اقامتی به هتل و بازار- بیشتر پلاک‌های کوچه، به‌ویژه کاروان‌سرا‌های آن، به واحد‌های اقامتی تغییر ماهیت می‌دهند.

سرانجام آنکه مهم‌ترین بنا‌های کوچه در دوران پهلوی‌ها، علاوه‌بر آب‌انبار موری و قراولخانه رجب بهادر که البته به مسجد قراولخانه یا امام‌سجاد (ع) تبدیل شده بود، منزل آیت‌ا... مصباح‌موسوی بود. همچنین در آخرین سال این دوره زمانی، فضای بالای آب‌انبار موری به مسجد جعفری تبدیل شد.

آب انبار موری

کوچه قراولخانه پس از انقلاب

کوچه قراولخانه تا اواسط دهه ۷۰ و آغاز طرح نوسازی اطراف حرم مطهر رضوی، تغییر چندانی را نسبت‌به سال‌های قبل از انقلاب ندیده است. در این دوره، فقط کاروان‌سرای ابتدای کوچه حاج‌ابراهیم را آیت ا... مصباح‌موسوی می‌خرد و شرایط برای ساخت بیمارستان امام‌هادی (ع) فراهم می‌شود.

اما اجرای طرح گفته شده، تغییرات بزرگی را در بافت کوچه ایجاد می‌کند که مهم‌ترین آنها، دوتکه شدن کوچه از محدوده بین دو کوچه حاج‌ابراهیم و حسنقلی بوده است. به‌عبارت دیگر، بیشتر پلاک‌های حدفاصل این دو کوچه در جریان طرح یادشده، خریداری و تبدیل به شارستان شهیدشوشتری می‌شود تا از این پس، سرنوشت دو بخش به‌طورکامل با هم تفاوت پیدا کند.

در این بین، سایر پلاک‌های باقی‌مانده بین بولوار وحدت و شارستان نیز تغییرات بسیاری را به خود می‌بینند. بخشی از پلاک‌ها در طول این دوره زمانی بیست‌ساله، تبدیل به پروژه‌های اقامتی می‌شوند و بخشی هم پس از خریداری به فضای سبز تغییرکاربری می‌دهند.

از سوی دیگر درحالی‌که در حاشیه جنوبی کوچه شاهد دو بوستان کوچک بدون نام هستیم، در حاشیه شمالی آن یک پارکینگ و یک پروژه اقامتی بزرگ ایجاد شده است. هر دو سوی بخش آغازین کوچه نیز از جانب بولواروحدت دراختیار شهرداری قرار گرفته است که یکی به ایستگاه آتش‌نشانی تعلق گرفته و دیگری به ایست‌کار و عرضه محصولات کشاورزی، اختصاص پیدا کرده است. 

کلانتری نواب‌صفوی هم در نخستین فرعی جنوبی کوچه مستقر شده و این درحالی است که در یکی از آخرین پلاک‌های همین سوی کوچه، بیمارستان و زایشگاه امام‌هادی (ع) قرار دارد. دو مسجد یعنی مسجد قدیمی قراولخانه یا امام‌سجاد (ع) و مسجد نیمه‌مخروبه و رهاشده جعفری در حاشیه شمالی کوچه واقع شده‌اند. دفتر و مقبره آیت‌ا... مصباح‌موسوی و حسینیه ریزه‌خواران حضرت رضا (ع)، دیگر بنا‌های مذهبی حاشیه شمالی کوچه محسوب می‌شوند.

نامداران کوچه قراولخانه

بزرگ‌ترین چهره مذهبی ساکن کوچه قراولخانه، آیت‌ا... مصباح‌موسوی بوده است که هنوز هم -پس از گذشت نزدیک دو دهه از فوتش- دفتر وی به روی مراجعان باز است. حاج‌رجب بهادر را هم باید قدیمی‌ترین چهره شناخته‌شده ساکن این کوچه دانست که بنای ساخته‌شده توسط او با تغییر ماهیت به مسجد، هنوز هم قابلیت شناسایی دارد. حاج‌ابراهیم یا به لهجه مشهدی، «حاج‌ابرام» که حمامی وقفی در یکی از فرعی‌های مهم کوچه ساخته بود، دیگر شخص برجسته ساکن آن در دوران قاجار است که تا ابتدای تخریب‌های دهه ۷۰ هم خانواده او در کوچه پدری ساکن بودند.

خانواده‌های اردکانی و سیدان نیز دو خانواده قدیمی این محدوده هستند که هر دو، خانه‌شان به‌دلیل قدمت، ثبت ملی شده بود، اما اولی را ساکن بعدی از ثبت خارج کرد و دومی هم در جریان نوسازی‌ها ویران شد. خاندان دولابیان، دیگر خانواده قدیمی ساکن قراولخانه بوده‌اند که اکنون مالک خانه اردکانی محسوب می‌شوند.

 همچنین حاج علی شکرالهی معروف به قدیر غربت که یکی از داش‌های مشهور مشهد در دوران پهلوی‌ها بود، خانواده‌اش در کوچه قراولخانه ساکن بودند و منزل مسکونی آنها که در‌هایی متمایز و خاص دارد، هنوز در حاشیه کوچه باقی است. سرانجام اینکه خانواده شهیدان محمد سالاری مقدم، حبیب حسینی، محمد ربانی، محمد نبی، محمود و احمد پوراکبر و اصغر حجازی، از دیگر ساکنان شناخته‌شده کوچه قراولخانه در سال‌های گذشته هستند.

مسجد جعفری

کوتاه از کوچه شهید سالاری‌مقدم

قدمت: پیش از صفویه

بنای مذهبی: حسینیه ریزه‌خواران امام‌رضا (ع)، مسجد قراولخانه، مسجد جعفری، دفتر آیت‌ا... مصباح‌موسوی

بنای عام‌المنفعه: بیمارستان امام‌هادی (ع)، ساختمان آتش‌نشانی در بولوار وحدت، بوستان‌های بدون نام ابتدای سالاری‌مقدم ۷ و روبه‌روی خانه آیت‌ا... مصباح

بنای ارزشمند: مسجد قراولخانه یا امام‌سجاد (ع)، آب‌انبار موری، منزل و مقبره آیت‌ا... مصباح‌موسوی، منزل غدیر غربت، خانه شهید حبیب حسینی

بنای ارزشمند تخریب‌شده: مسجد جعفری، خانه سیدان

شهدای کوچه: شهیدان محمد سالاری مقدم، حبیب حسینی، محمد ربانی، محمد نبی، محمود و احمد پوراکبر و اصغر حجازی

چهره‌های قدیمی کوچه: آیت‌ا... مصباح‌موسوی. حاج‌رجب بهادر، حاج ابراهیم حمامی، خانواده‌های اردکانی، سیدان، دولابیان، حاج علی شکرالهی، مرویان، علیزاده، قربانی و دست‌فروشان

نام‌های کوچه: وحدت ۲۱، قراولخانه حاج‌رجب بهادر، قراولخانه، قزاقخانه، کشمیری‌ها، شهید سالاری‌مقدم، شهید شوشتری ۸، مصباح و بیمارستان امام‌هادی (ع)

در ادامه حتما بخوانید نگاهی تاریخی به میادین بار مشهد | بازاری به قدمت قاجار