هنری سنتی، نیازمند نگاه امروزی است

الهام ظریفیان | شهرآرانیوز؛ نقالی یکی از هنر‌های نمایشی قدیمی ایرانیان است که تا پیش از ورود تلویزیون در دوره قاجاری مهم‌ترین سرگرمی و همچنین رسانه آموزشی مردم محسوب می‌شد. پس از ورود رسانه‌های جدید، این هنر رو به فراموشی گذاشت، تا اینکه در سال‌های اخیر تلاش‌هایی برای احیای آن صورت گرفت.

مشهد به دلیل نزدیکی به آرامگاه خالق داستان‌های استفاده شده در نقالی، همیشه در این هنر پیشرو بوده و حرف برای گفتن داشته است؛ چنان که از اسفند پارسال تاکنون چند رویداد در موضوع نقالی در مشهد برگزار شده است؛ ازجمله جشنواره هنر‌های مردمی شهرداری مشهد که یکی از بخش‌های خود را به نقالی اختصاص داد، برنامه ده روزه نقالی در فروردین به سفارش اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان و با مدیریت امور هنری شهرداری که فروردین امسال با حضور ۱۰نقال و با دو موضوع کرامات امام رضا (ع) و قصه‌های شاهنامه حدود ششصد اجرا برگزار شد و همچنین سی اجرای نقالی به مناسبت روز بزرگداشت فردوسی در بیست وپنجم اردیبهشت.

 با این حال، کارشناسان هنر‌های نمایشی و استادان هنر نقالی بر این باورند که این هنر نیز مانند همه هنر‌ها نیازمند به روزرسانی و رویکرد‌های خلاقانه برای جذب بیشتر مخاطبان در عصر کنونی است. در گزارش زیر به سراغ سه تن از این هنرمندان رفتیم و درباره همین موضوع با آن‌ها گفتگو کردیم.

نقالی در فرهنگ شهروندی

کریم جشنی، هنرمند تئاتر مشهد که در رویداد‌های اخیر نقالی در مشهد مسئولیت‌هایی بر عهده داشته است، از کارکرد‌های گوناگونی که هنر نقالی در عصر کنونی می‌تواند داشته باشد، نام می‌برد و می‌گوید: ما می‌توانیم از نقالی در زمینه‌های منقبت خوانی و پرده خوانی درباره کرامات امام رضا (ع)، معرفی مراکز تفریحی و گردشگری و تاریخی شهر و همچنین آموزش‌های شهروندی استفاده کنیم. هنر نقالی در عین حال که سخت است، سهل الوصول نیز هست. اجرای این هنر برخلاف هنر‌های نمایشی دیگر امکانات زیرساختی چندانی نیاز ندارد. 

هنرمندان نقالی می‌توانند با کمترین امکانات در هر مکانی از مترو گرفته تا فضا‌های سرپوشیده، پارک‌ها و معابر به اجرای نقالی بپردازند. او بر این نکته که هنر نقالی در حوزه اجرا و آموزش نیازمند به روزرسانی است، تأکید می‌کند و می‌افزاید: خلاقیت و نوآوری در ارائه محتوا و تلفیق آیین‌های سنتی نقالی و شیوه‌های روز هنر‌های نمایشی می‌تواند در جذب مخاطب و انتقال مفاهیم تأثیر زیادی داشته باشد. اجرای سنتی نقالی با لحن و زبان مرسوم کلاسیک در جای خود باید حفظ شود و مکان‌های مشخصی را برای آن‌ها در نظر گرفت، اما می‌توانیم اجرا‌های خلاقانه‌ای را نیز در جغرافیای مدرن‌تر شهری در نظر بگیریم. 

البته چنین رویکرد‌هایی هرچند اندک، اما پیش از این نیز سابقه داشته است. گاهی هنرمندانی که نگاه آکادمیک تری در هنر‌های نمایشی دارند، رویکرد‌های خلاقانه‌ای در این حوزه داشته اند و با استفاده از پرده‌های الکترونیک، ویدئو و دیگرسخت افزار‌های جدید سعی کرده اند شکل بصری اجرای نقالی را جذاب‌تر کنند.

طرحی برای اجرای نقالی در فرهنگ سرا‌ها

این کارگردان تئاتر به ضرورت راه اندازی جشنواره‌های تخصصی نقالی نیز اشاره می‌کند و می‌گوید: جشنواره‌ها معایب و مزایای خودشان را دارند، اما معمولا محلی برای تبادل تجربیات اصحاب هنر در قالب رقابتی دوستانه هستند؛ به ویژه اگر شرکت کنندگان بتوانند آثار یکدیگر را ببینند. به نظرم راه اندازی یک جشنواره دائمی نقالی در مشهد بهترین شیوه آموزش و ایجاد خلاقیت و نوآوری در این حوزه است. چنین جشنواره‌ای باید مبتنی بر خلاقیت باشد تا هنرمندان براساس آنچه در فراخوان جشنواره منتشر می‌شود، سعی کنند آثار متفاوت تری ارائه بدهند.

 جشنی با تأکید بر استقبال خوب نسل جدید از این هنر می‌گوید: در سال‌های گذشته شاهد ظهور استعداد‌های جدید بسیاری در نقالی بوده ام. بسیار خوش حالم که می‌بینم نونهالان و نوجوانان جذب این هنر شده اند. این اتفاق خیلی خوبی است، اما به نظر می‌رسد برنامه ریزی و سامان دهی گسترده تری لازم است تا سازمان‌های مختلف فرهنگی پای کار بیایند و زمینه انتقال تجربه هنرمندان پیشکسوت به نسل جدید فراهم شود. به تازگی طرحی برای اجرا و آموزش نقالی در فرهنگ سرا‌های شهر داده ایم که در صورت تصویب، می‌تواند علاقه‌مندان زیادی را پوشش دهد.

هنر نقالی نیازمند به روزرسانی است

جلال شهبازنژاد، دیگرهنرمند تئاتر مشهد، براینکه نمی‌توان هنر نقالی را به موضوعات شاهنامه محدود کرد، تأکید می‌کند و می‌گوید: نقالی در موضوعات دیگر مانند موضوعات مذهبی کاربرد دارد. برای مثال، ما هنر منقبت خوانی را درباره واقعه عاشورا داریم. همچنین در سال‌های گذشته برخی نقالان درباره اتفاقات روز نقالی می‌کنند، اما اصلی‌ترین نوع نقالی که از دیرباز می‌شناسیم، درباره شاهنامه است. هنر نقال این است که بتواند داستان را با طمطراق و بیان شیوا برای تماشاگران بازسازی کند و به تصویر بکشد. 

در هنر نقالی فقط یک نفر روی صحنه است و همه نقش‌ها را خودش بازی می‌کند؛ بنابراین باید بتواند با هنر خود همه تصویرسازی‌ها را انجام دهد. او می‌افزاید: نه تنها نقالی، بلکه همه هنر‌ها نیازمند به روزرسانی و رویکرد‌های خلاقانه و نماندن در گذشته هستند.

 نقال‌های خوبی از گذشته تا امروز داشته ایم، اما بیشترشان در همان شیوه کلاسیک و سنتی باقی مانده اند. اجرای خلاقانه نقالی و استفاده از تجهیزاتی مانند ویدئوپروژکشن، پخش ویدئو، موسیقی و صدا و حتی تصویرسازی سه بعدی می‌تواند شکل تازه‌ای به اجرای نقالی بدهد و کمک کند که تماشاگر امروز با روایت بهتر ارتباط برقرار کند.

حمایت از نقالان برتر جشنواره‌ها

این هنرمند نیز از جشنواره‌های تئاتر دانش آموزی که بخش‌های نقالی و پرده خوانی در آن‌ها گنجانده شده اند، به عنوان اقدامی ارزشمند در سال‌های گذشته یاد می‌کند و می‌گوید: این جشنواره‌ها اقبال دانش آموزان و خانواده‌ها را به این هنر افزایش داده اند؛ چنان که اگر در گذشته دانش آموزان دوست داشتند در گروه‌های سرود یا تئاتر مدرسه حضور داشته باشند، حالا به حضور در گروه‌های نقالی هم علاقه پیدا کرده اند. چون این هنری تک نفره است و می‌توانند در خانه آن را تمرین کنند. این مسابقات تا مراحل کشوری برگزار می‌شوند و دانش آموزان تشویق می‌شوند برای آن وقت بگذارند.

با این حال، هنوز هم جای خالی آموزش جدی در این حوزه وجود دارد. او می‌افزاید: درنظرگرفتن بخشی برای اجرای نقالی در جشنواره‌های استقبال از بهار سال‌های اخیر در آشناشدن مردم با این هنر مؤثر بوده و موجب شده است که تاحدی از هنرمندان این رشته حمایت شود، اما این حمایت‌ها کافی نیست و هنوز کسی نمی‌تواند بگوید از نقالی پول درمی آورد. این حمایت‌های گاه به گاه در حد هدیه کوچکی برای این هنرمندان است. اگر شهرداری بتواند برای اجرا‌های سالیانه اش از برگزیدگان جشنواره‌های دانش آموزی نقالی استفاده کند، باعث می‌شود استعداد‌های این رشته تشویق و به یادگیری بیشتر دلگرم شوند.

شهبازنژاد با اشاره به اینکه کانون پرورش فکری نیز هر سال در جشنواره‌های خود به نقالی می‌پردازد، تأکید می‌کند: با این حال، جشنواره‌های سازمان‌های مختلف باید مستمر و همسو باشند تا بتوانند از این هنر حمایت کنند و امکانی را فراهم آورند که این هنر ملی دوباره به فراموشی سپرده نشود.

وضعیت نقالی مشهد شایسته نیست

از سویی حسین شیبانی، دیگرهنرمند مطرح مشهدی، وضعیت هنر نقالی در مشهد را با توجه به جغرافیای خاص آن که آرامگاه فردوسی را دربرمی گیرد، شایسته این شهر نمی‌داند و در این زمینه خاطره‌ای را روایت می‌کند: چهار سال پیش به عنوان نقال و شاهنامه خوان و سفیر فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان انتخاب شدم. 

یکی از هنرمندان تاجیک که هر روز به دیدن اجرای ما می‌آمد و به فردوسی علاقه داشت، گفت: خوش به حال شما که در مشهد آرامگاه فردوسی را دارید و هر وقت دوست داشته باشید، می‌توانید بروید آنجا نقالی کنید. من گفتم:‌ای کاش واقعا این طوری بود. او می‌افزاید: همه اجرا‌های نقالی مشهد به ایام نوروز و روز بزرگداشت فردوسی در بیست وپنجم اردیبهشت محدود شده است. البته شهرداری در قالب نمایش‌های خیابانی به نقالی هم می‌پردازد؛ درحالی که در طول سال و به طور منظم می‌توان در آرامگاه فردوسی برنامه نقالی برگزار کرد. 

من هم تئاتر خیابانی و هم نقالی کار کرده ام. گرایش و علاقه مردم به نقالی و داستان‌های شاهنامه چیزی فراتر از تصور است. اگر این اتفاق بیفتد و نقالی به صورت پیوسته در گوشه وکنار شهر اجرا شود، بی شک حال مردم خیلی بهتر می‌شود. چون نقالی نوعی روایت و بیان داستان‌هایی پر از پند و اندرز است و در این عصر که کمترکسی فرصت کتاب خواندن دارد، غنیمت بزرگی است.

ورود به عرصه نقالی سخیف شده است

شیبانی نیز استقبال سال‌های اخیر کودکان و نوجوانان از نقالی را ارزشمند توصیف می‌کند و درعین حال می‌گوید: نقالی نسبت به دیگررشته‌های هنر‌های نمایشی یک کار تخصصی است. صرف اینکه بازیگر بیان خوبی داشته باشد و بتواند چند ژست نقالی بگیرد یا جلیقه بته وجقه داشته باشد، نمی‌توان اسم او را نقال گذاشت. به نظر می‌رسد ساده انگاری‌ای که درباره سیاه بازی اتفاق افتاده، درباره نقالی هم درحال تکرار است. 

در سال‌های گذشته نهاد‌های مختلف در موضوع سیاه بازی شتاب زده عمل کردند و نتیجه این شد که هرکسی فکر کرد اگر صورتش را سیاه کند، لباس سرخ بپوشد و دایره زنگی دستش بگیرد، می‌تواند سیاه بازی کند. این طور شد که اعتبار سیاه بازی پایین آمد و چندسال است که این اتفاق دارد برای نقالی هم می‌افتد؛ چنان که خیلی از کارشناسانی که اجرا‌های بعضی نقال‌ها در آرامگاه فردوسی در نوروز امسال را دیده بودند، می‌گفتند این برنامه‌ها را لغو کنید. زیرا چیزی در چنته ندارند. یعنی ورود به عرصه نقالی خیلی ارزان و سخیف شده است.

این هنرمند تأکید می‌کند: ضرورت دارد رویکرد‌های خلاقانه‌ای را در حوزه آموزش و اجرای این هنر مدنظر داشته باشیم. این حوزه نیازمند به روزرسانی به ویژه در اجرا و آموزش به نسل جدید است. ما در سال ۱۴۰۳ زندگی می‌کنیم و ادبیات عامیانه کوچه بازاری مان خیلی تغییر کرده است. مردم اصطلاحاتی به کار می‌برند که نسل من شاید متوجه نشود.

ما نیازمند نوآوری و پرهیز از ساده پنداری در اجرا و آموزش نقالی شاهنامه هستیم. آن اصطلاحات تخصصی در جای خود حتما باید به کار روند، ولی برای مردم کوچه و بازار باید ساده‌تر حرف بزنیم و در عین حال از تحریف به دور بمانیم.

شیبانی همچنین به لزوم اجرا‌های ثابت نقالی در طول سال در شهر مشهد در کنار برگزاری جشنواره‌ها اشاره می‌کند و می‌گوید: جشنواره‌ها باید رویکرد‌های خلاقانه را در نظر بگیرند و مستمر باشند، اما نباید فراموش کنیم که جشنواره‌ها رویداد‌هایی نهایتا سالانه هستند. آنچه نقالی به آن نیاز دارد، اجرا‌های مستمر در طول سال و در گوشه وکنار شهر برای مردم است. نقالی در مشهد احتیاج به دبیرخانه دائمی یا پایگاه ثابت دارد که برای اجرا‌های مختلف در طول سال و در همه نقاط شهر برنامه ریزی کند.

در ادامه حتما بخوانید روایت ۳ هنرمند عرصه نقالی از تأثیر فرهنگ عاشورایی بر احیای این هنر کهن