رسانه‌‌ای از دل تاریخ

تصور کنید بعد از افطار روی کاناپه نشسته‌اید و ریموت تلویزیون را در دست می‌گیرید و آن را روشن می‌کنید. ناگاه در تلوزیون به جای سریال هر‌شب ماه رمضان یکی از یاران و اصحاب نزدیک امامان را می‌بینید که می‌گوید امام سجاد (ع) برای شما پیامی دارد! امروزه پیرامون ما رسانه‌های گوناگونی وجود دارند از قبیل روزنامه، تلویزیون، شبکه‌های اینترنتی، شبکه‌های اجتماعی و چیز‌هایی از این دست. هر‌کدام از این رسانه‌ها پیام‌هایی را به مخاطب خود انتقال می‌دهند. شاید بتوان گفت یکی از کارکرد‌های مهم رسانه، انتقال پیام از تولیدکننده یک پیام به یک یا چند گیرنده است. هنگامی که ما از طریق تلویزیون یا رادیو خبری را درباره آمار شیوع بیماری کرونا در کشور می‌بینیم و می‌شنویم چنین اتفاقی در حال رخ دادن است. پیامی  که سردبیر تحریریه شبکه خبر تولید کرده است از طریق رسانه تلویزیون به مخاطبان می‌رسد. در این مقال قصد دارم به معرفی رسانه‌ای متفاوت بپردازم. دعا پدیده‌ای است که در فرهنگ اسلامی و به‌خصوص شیعی سال‌هاست جریان دارد. دعا یکی از پدیده‌های با سابقه در فرهنگ تشیع است. دعا در فرق اسلامی به‌ویژه در تشیع دارای جایگاه بسیار مهمی است. دعا در برخی از مکان‌ها و زمان‌ها کارکرد‌های گوناگونی پیدا می‌کند، به‌خصوص در ادبیات امامان علیهم‌السلام با حلول ماه مبارک رمضان دعا‌های گوناگونی از جانب امامان شیعی نقل شده است. اما تابه‌حال این دعا‌ها به عنوان بستری برای انتقال پیام یا به بیان بهتر «به‌عنوان رسانه» دیده نشده است. دعا مانند تلویزیون یا مجری شبکه خبر در حال انتقال یک پیام است. در زبان روزمره و معمولی، ما در فرایند انتقال پیام با یک اتفاق دو‌طرفه رو‌به‌رو هستیم. برای مثال هنگامی که علی به حسن می‌گوید: دیروز مدرسه رفتی؟ در واقع علی فرستنده پیام و حسن گیرنده آن است و جمله: «به مدرسه رفتی؟» متن است. آیا هنگامی که ما در حال خواندن دعاییم، با چنین سیستم ارتباطی‌ای روبه‌رو هستیم؟ دعا هم از یک حالت دوطرفه تبعیت می‌کند که شامل فرستنده و گیرنده است. این پیام است که از فرستنده به گیرنده منتقل می‌شود، اما سؤالی که اینجا می‌توان پرسید این است که آیا فرستنده و گیرنده در نظام دعا با فرستنده و گیرنده در نظام زبان معمولی متفاوت است؟ نکته واضح این است که در دعا ما یک مخاطب اصلی داریم و آن «خدا» ست، اما نکته شایان توجه آن است که پیام در نظام دعا یک فرستنده و یک گیرنده لزوما واحد ندارد، این فرستنده می‌تواند تغییر پیدا کند. چگونه؟ برای مثال فرستنده دعای کمیل حضرت علی (ع) است و گیرنده آن خداوند است، اما این دعا را شب‌های جمعه هزاران فرد دیگر خطاب به خداوند
می‌خوانند. به بیان دیگر متن همان متن است، ولی فرستنده همان فرستنده نیست. نکته مهم دیگر این است که گیرنده متن نیز می‌تواند یگانه نباشد، به این معنا که در کنار خداوند (نه به معنی شریک) مخاطب و گیرنده دیگری را ببینیم. برای مثال مایی که دعا را می‌خوانیم نیز گیرنده پیام هستیم، شاید بتوان گیرنده را گیرنده درجه ۲ نامید و این گیرنده درجه ۲ خود فرستنده همان متن است و می‌توانیم او را نیز فرستنده درجه ۲ بنامیم.
فرد دارای مقبولیت مفروض که می‌تواند امام معصوم یا از علما باشد پدیدآورنده اولین پیام و فرستنده درجه اول است و به یک گیرنده درجه ۱ که می‌تواند خدا یا امری مقدس و روحانی باشد متن خویش را انتقال می‌دهد. در‌عین‌حال گیرنده درجه ۲ نیز حضور دارد که می‌تواند هر فردی باشد که دعا را مطالعه می‌کند. باشد که خود او نیز (اگر دعا را برای خدا یا امر روحانی بخواند) فرستنده درجه ۲ است. آن چیزی که در این ساختار تعاملی نقش محوری را ایفا می‌کند پیام و نمود زبانی «دعا» ست که می‌تواند موضوع مطالعه فرهنگی و اجتماعی قرار بگیرد. در کنار این ویژگی خصوصیت تکرارپذیری نیز در دعای شیعه شایان توجه است.
 مسئله بعد تکرارپذیری دعا در مقایسه با حدیث است. دعا ویژگی تکرارپذیری هم دارد. به این معنی که آمده است هرشب ماه مبارک رمضان دعای افتتاح بخوانید. اگر کسی این کار را انجام دهد، هر شب مضامین دعای افتتاح را تکرار می‌کند. درباره مسئله تکرارپذیری در آینده بیشتر سخن خواهم گفت. این یادداشت درآمدی بر ویژگی‌های اجتماعی و فرهنگی دعا در تشیع بود و می‌خواست این مهم را نشان دهد که دعا می‌تواند همانند دیگررسانه‌های مدرن، رسانه‌ای از دل تاریخ باشد.