ردپای شعر مهدوی در ادب کهن فارسی

مسئله مهدویت از دیرباز در شعر فارسی مطرح بوده و شعرای فارسی زبان، گاه به صورت کنایی و غیر مستقیم و گاه به شکل روشن و آشکار از مهدی موعود یاد کرده‌اند. در سده‌های آغازین هجری از نام مقدس امام مهدی بیشتر به عنوان یک نماد تاریخی استفاده می‌شد، نمادی که یادآور صلح و آرامش، قسط و عدل، پیروزی، جهان‌شمولی اسلام و نابودی کفر است، همان‌گونه که از دجال نیز به صورت یک نماد، که مظهر قساوت، فتنه، جنگ و خونریزی، و کفر و شرک است، یاد می‎‌کرده‌اند. از همین پیشینه ادبی می‌توان به اعتقاد راسخ مسلمانان به ظهور حضرت مهدی (عج) از سده‌های آغازین هجری تاکنون پی برد. یکی از نمونه‌های کهن در ادبیات مهدوی، سروده‌ای از اسدی توسی، شاعر معروف سده پنجم هجری، است. ابونصر علی بن احمد طوسی، شاعر ایرانی قرن پنجم هجری و سراینده اثر حماسی گرشاسب‌نامه است. سال تولد وی معلوم نیست، اما بر اساس شواهد، وی در سال ۴۶۵ هجری درگذشته و در مقبره‌الشعرای تبریز دفن شده است. اسدی از چند جهت در تاریخ ادبیات ایران حائز اهمیت است. کهن‌ترین دست‌نویس فارسی که به دست آمده به خط اسدی طوسی است. علاوه بر این وی نخستین واژه‌نامه فارسی را -بنا بر آنچه امروز به ما رسیده- به نام لغت فٌرس تدوین کرده است. اسدی به داستان‌سرایی گراییده و به نظم داستان‌هایی که از بسیاری جهات به شاهنامه فردوسی نزدیک بوده، پرداخته است. شعر‌های اسدی به واسطه تناسب و حسن استعمال، جلوه خاصی یافته و از تشبیه و مجاز‌های تازه و صنایع لفظی و معنوی مشحون است. او بسیاری از دیوان‌های گذشتگان را به دقت و ژرف‌نگری خوانده و لغات کمیاب را جمع کرده و گاهی همان کلمات را در اشعار خود به کار برده است. بدین سبب در گرشاسب‌نامه بسیاری از لغات فارسی که حتی در اشعار قرن پنجم و ششم هم کمتر استعمال شده است، دیده می‌شود. آوردن این لغات اگر چه نظر به حفظ زبان، شایسته تحسین و یکی از دلایل برتری این منظومه است، تا حدی به فصاحت و روانی آن آسیب رسانده است. بهترین گواه، آن است که شاهنامه فردوسی که چندین برابر منظومه اسدی است از این کلمات کمتر دارد. باری در مطالعه دیوان اسدی توسی به چند بیت زیر برخورد کردم که به گمانم از کهن‌ترین نمونه‌ها برای شعر مهدوی در ادب فارسی است: از این پس نباشد پیمبر دگر / به آخر زمان (مهدی) آید به در / بگوید خط و نامه کردگار / کند دین پیغمبری آشکار / بدارد جهان بر یکی دین پاک / بر آرد ز دجال و خیلش هلاک / رسد آسمان هر پیمبر فراز / شود از پس مهدی اندر نماز
(بیت آخر اشاره‌ای به اقتدای حضرت مسیح (ع) به امام عصر (عج) دارد.)