جایگاه فرامذهبی مشاهد اهل بیت(ع)
احمد خامه‌یار -
دکترای تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی
شواهد تاریخی متعددی وجود دارد که بسیاری از مشاهد اهل بیت (ع)، در قرون گذشته به میزان توجه شیعیان به آن‌ها و گاه حتی بیشتر از آن، مورد توجه پیروان سایر فرق و مذاهب مختلف اسلامی بوده‌اند. طبیعی است که برخلاف زمان حال که مذهب تشیع رسمیت و گستردگی بیشتری از قبل یافته است، در گذشته شماری از این مشاهد از منظر کارکرد‌های فرهنگی، آموزشی و اجتماعی آن‌ها در انحصار شیعیان نبودند و حتی از نظر اداری از سوی اهل سنت اداره می‌شدند.
مشاهد اهل بیت (ع) در قاهره از نمونه‌های شاخص این دست زیارتگاه‌ها به شمار می‌آیند. ۲ مشهد سیده نفیسه و رأس الحسین (ع) در این شهر، تا پیش از ظهور مزار و توسعه مزار منسوب به زینب بنت علی (ع) در دوره‌های متأخر، مشهورترین زیارتگاه‌های اهل بیت (ع) در قاهره بوده‌اند و همواره نقش و کارکرد آموزشی مهمی داشته‌اند. در کنار هر یک از این ۲ زیارتگاه در طول دوره‌های ایوبی و مملوکی مدرسه‌ای دینی وجود داشته است که بسیاری از اعلام اهل سنت در آن‌ها به تدریس و آموزش اشتغال داشته‌اند.
شماری از مشاهد مهم اهل بیت (ع) در شام نیز در دوره‌های مختلف، مورد توجه پیروان فرق و مذاهب مختلف بوده‌اند و متولی و امام جماعت آن‌ها از میان اهل سنت تعیین می‌شده است. گنبد ائمه بقیع (ع) در مدینه منوره نیز از مقاصد زیارتی مهم عموم مسلمانان در حرمین شریفین به شمار می‌آمده است و از منابع تاریخی و سفرنامه‌های حج چنین برمی‌آید که حتی بیش از مقبره خلیفه سوم مورد توجه بیشتر زائران مسلمان بوده است.
این مسئله حتی برای عتبات عالیات عراق و مشهد امام رضا (ع) و شماری از مزارات فرزندان ائمه (ع) در ایران، لااقل در برخی از دوره‌های تاریخی صدق می‌کرده است. تا حدود ۱۵۰ سال پیش، در مجاورت حرم امام حسین (ع) مسجدی متعلق به اهل سنت وجود داشت که گویا به دست مرحوم سید محمدحسین شهرستانی (۱۲۵۵-۱۳۱۵ ق) به حرم مطهر الحاق می‌شود.
در‌این‌باره می‌توان به تفصیل بیشتری سخن گفت و حتی پژوهش علمی مستقلی انجام داد. اما در اینجا درباره مشهدالحسین شهر حلب که از منظر جایگاه و کارکرد‌های فرامذهبی آن، نمونه‌ای شایان توجه و شایان بررسی به شمار می‌آید، به جزئیات بیشتری اشاره می‌کنم.
درباره زمان پیدایش مشهدالحسین حلب، هرچند برخی از پژوهشگران تاریخ ساخت آن را از دوره حمدانی و گاه حتی پیش از آن تعیین کرده‌اند و من نیز در کتاب زیارتگاه‌های اهل بیت (ع) در سوریه، همین دیدگاه را ثبت کرده‌ام، در حال حاضر از این نظر برگشته‌ام و اکنون بر این باورم که مطابق گزارش ابن ابی‌طی (درگذشته ۶۳۰ ق)، مورخ برجسته شیعه حلب در دوره ایوبی، تاریخ پیدایش و ساخت اولیه این زیارتگاه، نیمه دوم سده ششم هجری بوده است.
می‌دانیم که با تأسیس دولت حمدانی در سده چهارم هجری، تشیع امامی به سرعت در حلب گسترش یافت و در دوره بنی‌مرداس (سده پنجم هجری) به یک حوزه شیعی مهم تبدیل شد. تا اوایل دوره آل‌زنگی (نیمه سده ششم هجری) نیز حلب همچنان شهری شیعه‌نشین به شمار می‌آمد. اما در دوره نورالدین محمود بن زنگی (۵۴۱-۵۶۹ ق)، با سخت‌گیری‌های مذهبی وی و سیاست ساخت مدارس دینی اهل سنت که پس از وی نیز به طور گسترده در دوره ایوبی ادامه یافت، روند شیعه‌زدایی از حلب آغاز شد و چرخ روزگار به نفع سنیان چرخید.
ساختمان مشهدالحسین (ع) از آثار برجسته معماری دوره ایوبی در حلب به شمار می‌آید و کار ساخت مشهدالحسین از سال ۵۷۳ ق. آغاز شده و در ۵۸۵ ق. به پایان رسیده است. این بازه زمانی، سال‌های آغازین تأسیس دولت ایوبی بوده و حلب در این دوره، از نظر مذهبی شهری کاملا مختلط میان شیعه و اهل سنت به شمار می‌آمده است. نکته مهم درباره ساخت زیارتگاه آن است که همه مردم حلب از اقشار و اصناف مختلف آن، در ساختش مشارکت کردند تا در سریع‌ترین زمان ممکن، آن را به سرانجام برسانند.
هنوز بر سر در صحن داخلی زیارتگاه، کتیبه‌ای حاوی صلوات بر چهارده معصوم (ع) -از زمان ساخت زیارتگاه در دوره ایوبی- باقی مانده است که حضور و نقش جامعه شیعی حلب را می‌رساند. کمی بالاتر از آن، اسامی خلفای راشدین در کتیبه دیگری ثبت شده است که نشان از مشارکت جامعه اهل سنت حلب در ساخت زیارتگاه دارد.
صحن داخلی (اصلی) مشهدالحسین، با حجره‌های متعددی در گرداگرد آن و ایوان بزرگ و مرتفعی در میانه ضلع غربی بنا، کاملا متناسب با کارکرد آموزشی آن طراحی شده است. در طول سال‌های طولانی حاکمیت ممالیک بر شام، تصور اینکه در این بنا حلقه‌های درسی علمای اهل سنت برگزار می‌شده، به‌هیچ‌وجه دور از ذهن نیست و بلکه کاملا محتمل می‌نماید.
همچنین در منابع تاریخی، اقدامات شماری از پادشاهان دولت‌های حاکم، در مشهدالحسین (ع) گزارش شده است که برخی از این پادشاهان به تعصب مذهبی و شیعه‌ستیزی شهرت داشته‌اند. به عنوان مثال، صلاح‌الدین ایوبی ۱۰ هزار درهم به زیارتگاه کمک مالی کرد و فرزند وی، ملک‌الظاهر غازی، آسیابی را وقف آن کرد که درآمد سالیانه آن ۶۰۰۰ درهم بود. ملک‌الظاهر بیبرس مملوکی نیز پس از تخریب و غارت زیارتگاه در حمله مغولان، دستور مرمت ساختمان و نصب در‌های زیارتگاه را صادر کرد و متولی، امام جماعت و مؤذن برای آن تعیین کرد.
در دوره متأخر عثمانی، که شهر حلب تقریبا خالی از حضور شیعیان بود، در روز‌های عاشورای هر سال مراسمی با حضور علما، بزرگان و رجال حکومت عثمانی برگزار می‌شد. در این مراسم، قصه مولد نبوی قرائت می‌شد و غذا‌های اعیانی طبخ و بین حاضران توزیع می‌شد. در روز‌های ۲۷ رجب هر سال نیز قصه معراج پیامبر (ص) قرائت می‌شد و بین حاضران در مراسم، لباس و شیرینی توزیع می‌شد.
در گورستانی که هم‌زمان با ساخت مشهد در بیرون ضلع جنوبی آن شکل گرفت، افزون بر شماری از علما و شخصیت‌های مشهور شیعه همچون ابن شهرآشوب، ابن منیر طرابلسی، ابن زهره حلبی و سایر رجال علمی خاندان بنی‌زهره، بسیاری از شخصیت‌های اهل سنت نیز در دوره‌های مختلف به خاک سپرده شده‌اند که لوح قبور برخی از آن‌ها تا به امروزه باقی مانده است.
مشاهد اهل بیت (ع) در قاهره از نمونه‌های شاخص این دست زیارتگاه‌ها به شمار می‌آیند. ۲ مشهد سیده نفیسه و رأس الحسین (ع) در این شهر، تا پیش از ظهور مزار و توسعه مزار منسوب به زینب بنت علی (ع) در دوره‌های متأخر، مشهورترین زیارتگاه‌های اهل بیت (ع) در قاهره بوده‌اند و همواره نقش و کارکرد آموزشی مهمی داشته‌اند. در کنار هر یک از این ۲ زیارتگاه در طول دوره‌های ایوبی و مملوکی مدرسه‌ای دینی وجود داشته است که بسیاری از اعلام اهل سنت در آن‌ها به تدریس و آموزش اشتغال داشته‌اند.
شماری از مشاهد مهم اهل بیت (ع) در شام نیز در دوره‌های مختلف، مورد توجه پیروان فرق و مذاهب مختلف بوده‌اند و متولی و امام جماعت آن‌ها از میان اهل سنت تعیین می‌شده است. گنبد ائمه بقیع (ع) در مدینه منوره نیز از مقاصد زیارتی مهم عموم مسلمانان در حرمین شریفین به شمار می‌آمده است و از منابع تاریخی و سفرنامه‌های حج چنین برمی‌آید که حتی بیش از مقبره خلیفه سوم مورد توجه بیشتر زائران مسلمان بوده است.
این مسئله حتی برای عتبات عالیات عراق و مشهد امام رضا (ع) و شماری از مزارات فرزندان ائمه (ع) در ایران، لااقل در برخی از دوره‌های تاریخی صدق می‌کرده است. تا حدود ۱۵۰ سال پیش، در مجاورت حرم امام حسین (ع) مسجدی متعلق به اهل سنت وجود داشت که گویا به دست مرحوم سید محمدحسین شهرستانی (۱۲۵۵-۱۳۱۵ ق) به حرم مطهر الحاق می‌شود.
در‌این‌باره می‌توان به تفصیل بیشتری سخن گفت و حتی پژوهش علمی مستقلی انجام داد. اما در اینجا درباره مشهدالحسین شهر حلب که از منظر جایگاه و کارکرد‌های فرامذهبی آن، نمونه‌ای شایان توجه و شایان بررسی به شمار می‌آید، به جزئیات بیشتری اشاره می‌کنم.
درباره زمان پیدایش مشهدالحسین حلب، هرچند برخی از پژوهشگران تاریخ ساخت آن را از دوره حمدانی و گاه حتی پیش از آن تعیین کرده‌اند و من نیز در کتاب زیارتگاه‌های اهل بیت (ع) در سوریه، همین دیدگاه را ثبت کرده‌ام، در حال حاضر از این نظر برگشته‌ام و اکنون بر این باورم که مطابق گزارش ابن ابی‌طی (درگذشته ۶۳۰ ق)، مورخ برجسته شیعه حلب در دوره ایوبی، تاریخ پیدایش و ساخت اولیه این زیارتگاه، نیمه دوم سده ششم هجری بوده است.
می‌دانیم که با تأسیس دولت حمدانی در سده چهارم هجری، تشیع امامی به سرعت در حلب گسترش یافت و در دوره بنی‌مرداس (سده پنجم هجری) به یک حوزه شیعی مهم تبدیل شد. تا اوایل دوره آل‌زنگی (نیمه سده ششم هجری) نیز حلب همچنان شهری شیعه‌نشین به شمار می‌آمد. اما در دوره نورالدین محمود بن زنگی (۵۴۱-۵۶۹ ق)، با سخت‌گیری‌های مذهبی وی و سیاست ساخت مدارس دینی اهل سنت که پس از وی نیز به طور گسترده در دوره ایوبی ادامه یافت، روند شیعه‌زدایی از حلب آغاز شد و چرخ روزگار به نفع سنیان چرخید.
ساختمان مشهدالحسین (ع) از آثار برجسته معماری دوره ایوبی در حلب به شمار می‌آید و کار ساخت مشهدالحسین از سال ۵۷۳ ق. آغاز شده و در ۵۸۵ ق. به پایان رسیده است. این بازه زمانی، سال‌های آغازین تأسیس دولت ایوبی بوده و حلب در این دوره، از نظر مذهبی شهری کاملا مختلط میان شیعه و اهل سنت به شمار می‌آمده است. نکته مهم درباره ساخت زیارتگاه آن است که همه مردم حلب از اقشار و اصناف مختلف آن، در ساختش مشارکت کردند تا در سریع‌ترین زمان ممکن، آن را به سرانجام برسانند.
هنوز بر سر در صحن داخلی زیارتگاه، کتیبه‌ای حاوی صلوات بر چهارده معصوم (ع) -از زمان ساخت زیارتگاه در دوره ایوبی- باقی مانده است که حضور و نقش جامعه شیعی حلب را می‌رساند. کمی بالاتر از آن، اسامی خلفای راشدین در کتیبه دیگری ثبت شده است که نشان از مشارکت جامعه اهل سنت حلب در ساخت زیارتگاه دارد.
صحن داخلی (اصلی) مشهدالحسین، با حجره‌های متعددی در گرداگرد آن و ایوان بزرگ و مرتفعی در میانه ضلع غربی بنا، کاملا متناسب با کارکرد آموزشی آن طراحی شده است. در طول سال‌های طولانی حاکمیت ممالیک بر شام، تصور اینکه در این بنا حلقه‌های درسی علمای اهل سنت برگزار می‌شده، به‌هیچ‌وجه دور از ذهن نیست و بلکه کاملا محتمل می‌نماید.
همچنین در منابع تاریخی، اقدامات شماری از پادشاهان دولت‌های حاکم، در مشهدالحسین (ع) گزارش شده است که برخی از این پادشاهان به تعصب مذهبی و شیعه‌ستیزی شهرت داشته‌اند. به عنوان مثال، صلاح‌الدین ایوبی ۱۰ هزار درهم به زیارتگاه کمک مالی کرد و فرزند وی، ملک‌الظاهر غازی، آسیابی را وقف آن کرد که درآمد سالیانه آن ۶۰۰۰ درهم بود. ملک‌الظاهر بیبرس مملوکی نیز پس از تخریب و غارت زیارتگاه در حمله مغولان، دستور مرمت ساختمان و نصب در‌های زیارتگاه را صادر کرد و متولی، امام جماعت و مؤذن برای آن تعیین کرد.
در دوره متأخر عثمانی، که شهر حلب تقریبا خالی از حضور شیعیان بود، در روز‌های عاشورای هر سال مراسمی با حضور علما، بزرگان و رجال حکومت عثمانی برگزار می‌شد. در این مراسم، قصه مولد نبوی قرائت می‌شد و غذا‌های اعیانی طبخ و بین حاضران توزیع می‌شد. در روز‌های ۲۷ رجب هر سال نیز قصه معراج پیامبر (ص) قرائت می‌شد و بین حاضران در مراسم، لباس و شیرینی توزیع می‌شد.
در گورستانی که هم‌زمان با ساخت مشهد در بیرون ضلع جنوبی آن شکل گرفت، افزون بر شماری از علما و شخصیت‌های مشهور شیعه همچون ابن شهرآشوب، ابن منیر طرابلسی، ابن زهره حلبی و سایر رجال علمی خاندان بنی‌زهره، بسیاری از شخصیت‌های اهل سنت نیز در دوره‌های مختلف به خاک سپرده شده‌اند که لوح قبور برخی از آن‌ها تا به امروزه باقی مانده است.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
