معرفی شش کتاب جذاب درباره فردوسی و شاهنامه

کاظم کلانتری/ شهرآرانیوز؛ آنتونی پاتر با بررسی ریشه داستان‌های مختلف از سراسر نقاط دنیا، در دو کتابی که درباره داستان «رستم و سهراب» نوشته («نبرد پدر و پسر د رادبیات جهان» و «سهراب و رستم: درونمایه حماسی نبرد پسر و پدر») این داستان را عالی‌ترین نمونه روایت‌های داستانی با مضمون فرزندکشی معرفی کرده است. این تراژدی که در بین آثار کلاسیک داستانی قابلیت‌های سینمایی فراوانی دارد، به غیر از چند اقتباس ناموفق و ضعیف بوریس کیمیاگرف، کارگردان اهل شوروی، رنگ سینمایی و تصویری به خود نگرفته است. با این حال برخی عقیده دارند داستان‌های شاهنامه به‌دلیل قدرت کلام و آهنگ، در اصل گیرایی و جذابیت دارند و زبان توصیفی فردوسی، برای تخیل و تجسم تصویری آن‌ها بسنده است. ابولحسن تهامی، مدیر دوبلاژ و مترجم سرشناس، داستان «رستم و سهراب» را با مقدمه، گزینش، توضیح و تنظیم خودش به‌صورت نمایش‌نامه صوتی درآورده است. تهامی در این اثر سعی کرده با جلوه‌های صوتی برای صحنه‌های نبرد، این تراژدی عظیم را تا حدودی به یک اثر سینمایی با اجرای دراماتیک نزدیک کند.

 

برای اجرای نقش‌های مختلف این داستان، از صدای هنرمندان مختلفی استفاده شده است و تهامی، که خود در این اثر در نقش راوی حضور داشته، در مراسم رونمایی این اثر این‌گونه صداپیشگان نمایش‌نامه صوتی «رستم و سهراب» را معرفی کرده است: «صدای چنگیز جلیلوند به شنونده کمک می‌کند که «رستم» را در هیبت واقعی‌اش تخیل کند. در صدای مریم شیرزاد (تهمینه) لطافت گل‌های بهاری را حس می‌کنید و حق می‌دهید به رستم که اسیر صدای جادویی تهمینه شود. صدای زهره شکوفنده (گردآفرد) شیرزنی را تصویر می‌کند که در میدان نبرد نعره می‌کشد و به هنگام فریب دشمن لطیف می‌شود. صدای ژرژ پطرسی (نگهبان دژ) دریای صلابت و قدرت است. در صدای محمود قنبری (افراسیاب) دشمنی دیرینه ایرانیان بازسازی شده است. در صدای جواد بازیاران (هومان) می‌توان زیرکی و تدبیر یک وزیر را مشاهده کرد. اکبر منانی هم که باید به خاطر انعطاف صدایش به او مرد هزارنقش گفت، نقش شاه‌کووس سست‌رأی را ایفا کرده و استاد حمید منوچهری هم که مهربانی از صدایش می‌ریزد، نقش گودرز را ایفا کرده است. افشین زینوری، حامد بهداد، پرویز بهرام، حامد عزیزی و شایان شامبیاتی گویندگان دیگر این کار هستند.»

از نکات جذاب این اثر می‌توان به موسیقی متن آن اشاره کرد که گزیده‌ای است از سمفونی شاهنامه، اثر شاهین فرهت. در مقدمه این اثر نیز خلاصه داستان با صدای مریم رادپور روایت شده است.

این مجموعه شامل دولوح فشرده و یک کتاب است که نشر «نو» آن را با یک قاب چوبی زیبا و شکیل عرضه کرده است.

نمونه‌ای از داستان صوتی «رستم و سهراب»

شاهنامه بیش از هر اثر ادبی دیگری در طول تاریخ ادبیات فارسی تصویرسازی شده است. هنر تصویرسازی و خوشنویسی در دوره صفویه و قاجار و پس از ورود چاپ سربی و سنگی به ایران، به هم گره خورد و نتیجه آن در آثاری مثل شاهنامه بروز کرد. صحنه های بزم و رزم و مجالس شاهنامه این اثر را برای تصویرگران عرصه مناسبی قرار داده است و همین تصاویر هم در دوره‌هایی بر شهرت و محبوبیت این اثر افزوده‌اند. با این‌حال کمتر پژوهشگری تصاویر و نگاره‌های شاهنامه را به‌صورت علمی و دقیق موضوع پژوهش خود قرار داده است. به‌تازگی فاطمه ماه‌وان نگاره‌های شاهنامه را از لحاظ هنری، ارتباطشان با روایت داستانی و نسخه‌شناسی بررسی کرده و با تحلیل نگاره‌های شاهنامه‌های مصور (ازجمله بایسنقری، طهماسبی، داوری و ...) عوامل برون‌متنی و درون‌متنی موثر بر این نگاره‌ها را نیز کاویده است. در این میان شاخصه‌های تاریخی و جغرافیایی نیز برای بررسی آماری در نظر گرفته شده‌اند. کتاب «شاهنامه‌نگاری: گذر از متن به تصویر» دارای سه بخش اصلی است. در بخش اول با نام «چشم‌اندازی به نگارگری» تاریخ نگارگری و کتاب‌آرایی با کنارهم درنظر گرفتن وجوه هنری و ادبی شاهنامه بیان شده است. در بخش دوم (ساختار قدرت؛ ساختار تصویر) تأثیر پادشاهان و نهادهای قدرت بر مصورسازی و نگاره‌های شاهنامه بررسی شده است.

 

ماه‌وان بخش سوم کتاب (برون متن و شاهنامه‌نگاری) را به رابطه مخاطبان عام شاهنامه با این اثر در دوره‌های مختلف و معانی‌ای که از این رابطه برداشت می‌شود، اختصاص داده است.

در بخشی از مقدمه‌ای که دکتر جعفر یاحقی بر این کتاب نوشته‌اند، آمده است: «این‌که با مراجعه به نگاره‌ای، که در یک دوره تاریخی پدید آمده و تجزیه‌و‌تحلیل مفاهیم و ریزه‌کاری‌های آن، بتوانیم به نکته تازه‌ای در یک متن پی ببریم، افق تازه‌ای است که می‌تواند برای پژوهندگان هردو قلمرو نگارگری و ادبیّات انگیزنده و دلپذیر باشد».

کتاب «شاهنامه‌نگاری: گذر از متن به تصویر» اثر فاطمه ماه‌وان با مقدمه دکتر محمدجعفر یاحقی و مقدمه انگلیسی دکتر گابریل وندنبرگ را انتشارات معین در 378 صفحه روانه بازار نشر کرده است.

افسانه‌ها، روایت‌ها و حقایق درباره زندگی فردوسی، شاهنامه و منابعی که در سرودن این اثر استفاده شده بسیار است و در برخی موارد مشخص‌کردن اصالت و سندیت آن‌ها مشکل به نظر می‌رسد. محمدامین ریاحی از پژوهشگران و فردوسی‌شناسانی است که در دو کتاب با جمع‌آوری تمام گفته‌ها و نوشته‌های مربوط به فردوسی از تذکره‌ها و تاریخ‌ها، ضمن به‌دست‌دادن یک چشم‌انداز کلی از زندگی حماسه‌سرای بزرگ ایران  و اثر بزرگش، مقدمه‌ای انتقادی بر هر یک مطالب نیز نگاشته است. این مطالب به ترتیب تاریخی آورده شده‌اند تا اصالت هر مطلب مشخص شود.ریاحی با بررسی این مطالب به این نتیجه رسیده است که مهم‌ترین منابع درباره زندگی فردوسی، نزدیک‌ترین منابع به عصر فردوسی، یعنی مقدمه‌های چهارگانه دست‌نویس شاهنامه (مقدمه شاهنامه ابومنصوری، مقدمه نسخه فلورانس یا مقدمه هشتصدساله، مقدمه سوم یا مقدمه اوسط و مقدمه بایسنقری) هستند که متعلق به قرون پنجم تا نهم می‌شوند. او در مقدمه کتاب «سرچشمه فردوسی‌شناسی» گفته است: «]این مجموعه[ سیر فردوسی‌شناسی را در هزار سال گذشته، چون آیینه روشنی پیش چشم جویندگان می‌گذارد، تا سابقه ظهور افسانه‌ها و مراحل تحولات آن‌ها را بنگرند و از افسانه‌ها به حقیقت‌ها برسند، و چهره تابناک بزرگ‌ترین حکیم و شاعر ایران را از پشت غبار قرون و اعصار به روشنی ببینند».

کتاب «سرچشمه فردوسی شناسی» شامل 65 گفتار کوتاه و جذاب است که برخی از آن‌ها عبارتند از: «فردوسی از زبان خودش»، «شاهنامه و شاعران معاصر فردوسی»، «نخستین مقلد و ستایشگر فردوسی»، «داستان پیشیمانی محمود و فردوسی».

دومین کتاب ریاحی درباه فردوسی و زندگی‌اش، «فردوسی» نام دارد که در آن، مجموعه منابع کهن، دست اول و عاری از افسانه‌های معروف جمع‌آوری شده است. این کتاب همان‌طورکه نویسنده در مقدمه‌اش گفته، منحصرا بر پایه گفته‌های خود فردوسی و تأمل در نوشته‌های کهن نزدیک به عصر او، با زبانی ساده و روان نوشته شده است و مخاطب را به حقایق زندگی حکیم توس رهنمون می‌کند.

کتاب «سرچشمه فردوسی‌شناسی» را «پژوهشگاه علوم انسانی» اولین‌بار در سال 1372 منتشر کرد و کتاب «فردوسی» را نیز ریاحی با حمایت انتشارات «طرح نو» اولین بار در سال 1375 به بازار فرستاد.

صنعت کمیک استریپ (داستان مصور) با قدمتی 80 ساله در آمریکا از این کشور به کشورهای مختلفی مثل ژاپن، فرانسه، روسیه و .. رفته و متناسب با فرهنگ این کشورها نامی جدید گرفته و در سبکی متفاوت عرضه شده است. کمیک‌استریپ‌ها که از انواع اصلی روایت‌های داستانی هستند، با ویژگی تلفیق تصویر و متن، یکی از مدیوم‌های پرطرفدار میان کودکان، نوجوانان، جوانان و حتی بزرگسالان محسوب می‌شوند. این صنعت به چنان اهمیتی رسیده است که کمپانی‌های بزرگی مثل مارول (Marvel) و دی‌سی (DC) هرساله با انتشار آثاری جدید در تیراژ بالا میلیون‌ها دلار درآمد به دست می‌آورند. این مدیوم تصویری که درعصر جدید، نقش مهمی در عرصه فرهنگ و سرگرمی دارد، در پیوند با سینما فعالیتش را گسترده‌تر نیز کرده است. «شاهنامه» به عنوان اثری داستانی و برخاسته از سنت قصه‌گویی شرقی واجد ویژگی‌هایی است که می‌تواند در یک اثر کمیک‌استریپ هم برای کودکان و نوجوانان جذابیت داشته باشد و هم آن‌ها را با فرهنگ اسطوره‌ای و داستانی ایرانی و شرقی آشنا کند. داستان‌های بخش پهلوانی شاهنامه که با رستم، پهلوان ایرانی، به هم مرتبط شده‌اند، مهم‌ترین وجه این داستان‌ها برای تبدیل‌شدن به یک مجموعه دنبال‌دار کمیک بوک است.

چند سال پیش مجموعه کمیک‌استریپ چهارجلدی «ماجراهای رستم» به زبان انگلیسی در خارج از کشور منتشر شد. اما مجموعه کمیک‌استریپ شاهنامه با تصویرسازی و روایت سیدمصطفی حسینی نمونه‌ای از روایت داستان‌های شاهنامه در قالب کمیک‌استریپ است که با طراحی زیبا و خط داستانی جذاب در ایران منتشر شده است. پشت «رستم در هفت‌خوان 3» آمده است: «رستم سرگردان در سرزمین دیوها، پی چاره‌ای برای چشمان نابینای سپاه ایران می‌گردد ... در این میان، به یک‌باره خطری بزرگ‌تر رخ می‌نماید. سپاهی بزرگ از دیوهای سرتاپا مسلح مرزهای ایران را در محاصره می‌گیرند و پرده از نقشه‌ هولناک اهریمن برداشته می‌شود. «دستان»، پدر «رستم» سعی می‌کند آخرین حلقه‌ی مقاومت در برابر یورش همه‌جانبه‌ی سپاه دیوها را تشکیل بدهد. به نظر می‌رسد غروب آفتاب بخت ایرانیان نزدیک است ...».

«زال و رودابه»، «زال و سیمرغ» و سه‌گانه «رستم در هفت‌خوان» پنج کتابی است که موسسه فرهنگی و هنری خراسان از مجموعه کمیک‌استریپ شاهنامه به روایت و تصویرگری سیدمصطفی حسینی با شمارگان 1000 نسخه برای کودکان گروه سنی «ج» و «د» منتشر کرده است.

از زمان چاپ تصحیح دکتر جلال خالقی مطلق از شاهنامه، خیلی از شاهنامه‌شناسان این تصحیح را علمی‌ترین و منقح‌ترین کار در عرصه تصحیح و شاهنامه‌پژوهی می‌دانند؛ اما در این عرصه، هیچ نسخه‌ای آخرین نسخه نیست و ممکن است با کشف نسخه‌ای جدید یا بازنگری در نسخه‌های پیشین، تصحیحی متفاوت ارائه شود. مهری بهفر، با وجود تصحیح‌های شناخته‌شده بزرگان شاهنامه‌پژوهی (خالقی مطلق و مصطفی جیحونی) با جسارتی ستودنی در سال 1391 اولین دفتر از تصحیح انتقادی خود بر شاهنامه را منتشر کرد. بهفر علاوه‌بر نسخه مسکو و فلورانس از نسخه‌ای با نام بیروت که به‌تازگی کشف شده و همچنین نسخه حمدا... مستوفی نیز استفاده کرده است. علم تصحیح، تنها مقایسه نسخ نیست و به احاطه کلام و قدرت تحلیل نیز نیاز دارد. بهفر در کار خود هم اصالت و هم صحت نسخه‌ها را در نظر گرفته است و با درنظر گرفتن اینکه تصحیح، مقدمه تشریح است، برای تک‌تک ابیات شرحی جداگانه آورده است. او ضمن ارائه معانی لغات، تعابير كنايي، مجازي و استعاري، به ریشه‌های اوستایی و پهلوی لغات هم اشاره کرده که شاید برای مخاطب عام چندان ضروری نباشد.

کار مهری بهفر با ارائه تصحیحی جدید از شاهنامه و شرح یکایک ابیات هم می‌تواند برای مخاطب خاص ارزشمند باشد و هم مخاطب عام را در خوانش همراه با لذت اثر بزرگ فردوسی یاری کند. بد نیست نظر دکتر شفیعی کدکنی درباره این اثر را که در ماهنامه «آزما» منتشر شده است، هم بخوانیم: «اگر از من بخواهند كه روزي دو تن از نسل جوان شاهنامه‌شناسان ايران را براي يك كنگره بين‌المللي ادبيات جهان معرفي كنم بي‌گمان آقاي دكتر سجاد ايدنلو و خانم دكتر مهري بهفر را پيشنهاد خواهم كرد؛ اين دو جوان دانشمند در مطالعات شاهنامه‌شناسي مايه افتخار ايرانند ... كارهاي ايشان ]بهفر[ درباره شاهنامه داراي تمام ارزش‌هاي يك كار آكادميك است و من آرزو مي‌كنم كه روزي آخرين مجلد تحقيق ايشان را درباره شاهنامه زيارت كنم و پس از اين نيز كارهاي ديگري را».

انتشارات «نشر نو»، از سال 1391 تا اکنون، پنج دفتر از «شاهنامه فردوسي: تصحيح انتقادي و شرح يكايك ابيات» به قلم مهری بهفر را روانه بازار کرده است و باید در سال‌های آینده منتظر باقی دفاتر این اثر باشیم.

فردوسی با اثر بزرگش، شاهنامه، در کنار تمام حامیان و تحسین‌گرانش، مخالفان و منتقدان سرسختی نیز دارد. این نگاه انتقادی گاه از سوی فارسی‌زبانان بوده – می‌توان شاملو را سردرمدار آن‌ها نامید- و گاه از سوی غیرفارسی‌زبانان که می‌توان نام ادوارد براون را در این دسته آورد.شاهنامه (کتاب شاهان) و محتوای آن از منظر پاره‌ای قشریون، اثری در ستایش شاهان و پادشاهی است. شاید مصداق و نتیجه این دیدگاه درباره شاهنامه، واکنش‌هایی باشد که در دهه‌های اخیر افرادی را تا تخریب آرامگاه فردوسی نیز پیش برد. برخی از این واکنش‌های دفعی را می‌توان حاصل توفیق سیاست‌های ملی‌گرایانه و باستان‌گرایانه رضاخان به‌خصوص در پیوند زدن شاهنامه به حکومت پادشاهی و پهلوی در ایران دانست. کتاب «حماسه و نافرمانی» پاسخی است به همین واکنش‌ها و همچنین تلاشی است برای تغییر دیدگاه‌های منفی نسبت به فردوسی و اثرش. نویسنده این کتاب، دیک دیویس، که در دهه 50 شمسی در ایران، ادبیات انگلیسی تدریس می‌کرده، رساله دکتری‌اش در رشته ادبیات فارسی میانه را با بازنگری‌هایی به کتابی ارزشمند تبدیل کرده است. دیویس که در میان آثارش ترجمه انگلیسی شاهنامه نیز دیده می‌شود، معتقد است شاهنامه آنچنان که باید در میان غربی‌ها شناخته‌شده نیست. او یکی از دلایل بی‌توجهی به شاهنامه را بی‌علاقگی ادوارد براون، شرق‌شناس و نویسنده کتاب «تاریخ ادبیات ایران» می‌داند. دیویس دلیل دیگری را نیز ذکر می‌کند و  آن نبود ترجمه‌ای دقیق و مناسب از شاهنامه است.

همانطور که نویسنده در پیش‌گفتار کتاب آورده است این کتاب «بیش از هرچیز کوششی است برای تعدیل باوری عمومی درباره اینکه حماسه بزرگ فارسی، شاهنامه فردوسی، از چه سخن می‌گوید». حُسن این کتاب در کنار نگاه دقیق و بدون جانبداری یک غیرایرانی به شاهنامه، این است که طبق سنت منتقدان انگلیسی با زبانی ساده برای خواننده‌ای غیرایرانی نوشته شده است؛ بنابراین مطالب آن برای فارسی‌زبانانی که اطلاعات کمی از فردوسی دارند، نیز مناسب و جذاب خواهد بود! این کتاب علاوه‌بر فصل اول که مسئله لجاجت غربی‌ها در بی‌تفاوتی به شاهنامه را مطرح می‌کند، سه فصل دیگر نیز دارد: «شاه و زیردست»، «پدر و پسر» و «در چاه افراسیاب».

«حماسه و نافرمانی» را انتشارات «ققنوس» با ترجمه سهراب طاووسی و با قیمت 15 هزار تومان منتشر کرده است.