درباره سنگ‌نوشته نویافته منسوب به امام جعفر صادق(ع)
احمد خامه‌یار - دکتری تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی
به تازگی در شبکه‌های اجتماعی، تصویری از سنگ‌نبشته‌ای منسوب به امام صادق (ع) منتشر شده است که روی یک تخته‌سنگ طبیعی در حجاز، به خط حجازی، حجّاری شده و تاریخ آن ۱۰ شعبان سال ۱۱۰ هجری است. متن این سنگ‌نبشته حاوی توصیه‌های دینی و به شرح زیر بازخوانی شده است: «أنا جعفر بن محمد؛ أوصی کلّ مؤمن بتقوی ا... والعمل بطاعته والرضی بقدره والصبر علی بلائه والشکر علی عطاه والتوکّل علیه. وکتب لعشر لیالٍ خلت من شعبان سنة عشر ومئة.»
محمد المغذوی در صفحه توئیتر خود به عنوان نوادرالنقوش والآثار، نمونه‌های متعدد دیگری از این دست سنگ‌نبشته‌ها را معرفی کرده است که متعلق به شماری از تابعین و محدثان و سادات علوی و نوادگان صحابه در سده‌های نخست هجری است و در میان آن‌ها نام رجالی همچون سلیمان بن مهران، رباح بن حفص بن عاصم، عقبه بن شداد بن امیه جهنی، و نیز زید بن حسن -که قاعدتا باید فرزند امام حسن مجتبی (ع) باشد- به چشم می‌خورد. ازاین‌رو «جعفر بن محمد» یاد شده در سنگ‌نبشته نویافته، می‌تواند بیش از هر شخص دیگری، منطبق بر امام جعفر صادق (ع) باشد.
پیشینه سنت سنگ‌نگاری در شبه‌جزیره عربستان به پیش از اسلام می‌رسد و در محدوده یمن تا جنوب سوریه امروزی، نمونه‌های فراوانی از سنگ‌نبشته‌های کهن به زبان‌های رایج در شبه‌جزیره از جمله عربی (که البته گاه به خطوط غیر عربی مانند نبطی و صفائی نوشته شده) باقی‌مانده است. درباره این سنگ‌نبشته‌ها تاکنون تحقیقات متعددی در قالب کتاب و مقاله منتشر شده است و به عنوان اسناد و مدارک تاریخی، از سوی پژوهشگران عرب و غربی، در تاریخ‌نگاری جزیره‌العرب مورد استناد قرار گرفته است.
سنگ‌نوشته‌های موجود از دوره پیش از اسلام و سده‌های نخست اسلامی، انواع مختلفی را همچون کتیبه‌های یادمانی فتوحات و پیروزی‌های تاریخی (مانند سنگ‌نبشته‌های جنگ‌های ابرهه)، کتیبه‌های تأسیس بنا‌های معماری همچون سد، قنات و مسجد، و فراوان‌تر از این‌ها سنگ قبر‌ها را شامل می‌شود. اما تخته‌سنگ‌های کتیبه‌دار پراکنده در بادیه و دامنه کوه‌ها، عمدتا حاوی توصیه‌ها و اندرز‌های دینی‌اخلاقی، عبارت‌های دعایی، شعار‌های دینی و گاه جملاتی برگزیده از متون مقدس همچون قرآن کریم هستند.
در متون و منابع اسلامی متقدم، اخبار و گزارش‌های متعددی از وجود کتیبه‌هایی به زبان‌های غیرعربی در آثار باستانی کهن همچون اهرام مصر و بنا‌های رومی نقل شده است که با برگردان آن‌ها به عربی با کمک گرفتن از آشنایان به آن زبان‌ها، مشخص می‌شده که محتوای بسیاری از این کتیبه‌ها، جملات حکمت‌آمیز و توصیه‌های اخلاقی بوده است. هرچند در اعتبار این گزارش‌ها یا لااقل در صحت و اعتبار برگردان عربی آن‌ها تردید وجود دارد، اما به‌هر‌حال نقل این گزارش‌ها، نشان از رواج سنت سنگ‌نگاری با محتوای توصیه و اندرز‌های دینی‌اخلاقی دارد.
به نظر می‌رسد سنگ‌نبشته‌های منطقه حجاز را که عمدتا به نام محدثان و تابعین به عنوان اهل علم و فضل زمانه خود ثبت شده است، بتوان به عنوان پیشینه‌ای برای سنت یادگاری‌نویسی در بنا‌های معماری که در سده‌های میانی اسلامی رواج داشته است، به شمار آورد (به عنوان نمونه، گزارش ابن مستوفی در تاریخ اربل از وجود دست‌خط جعفر بن نزار بن المستنصر [فاطمی]در مسجد روستای صوامع اربل). [سنّت یادگارنویسی در ایران نیز تا دوره‌های اخیر در مساجد و بقاع متبرکه رواج داشته است.]در بازگشت به سنگ‌نبشته منسوب به امام صادق (ع)، هرچند طبیعتا امکان جعلی بودن آن را نمی‌توان به کلی نامحتمل و دور از ذهن دانست، تا زمان تعیین اصالت یا جعلی بودن آن به واسطه مطالعات علمی و ابزار‌های باستان‌شناختی، مانع اولیه‌ای در پذیرش انتساب آن به امام صادق (ع) وجود ندارد.
به‌هر‌حال این سنگ‌نبشته و نظایر آن (در صورت اثبات نشدن جعلی بودن آن‌ها) شواهد مادی و باستان‌شناختی مهمی به شمار می‌آیند که به عنوان اسناد و مدارکی که خلق‌الساعه و در متن حادثه به وجود آمده‌اند، اعتبار بیشتری از متون و منابع مکتوب -که همواره احتمال تصحیف و تحریف در آن‌ها وجود دارد- پیدا می‌کنند.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
