اژدرکوه، کوه افسانه‌ای مشهد در معرض نابودی

شیما سیدی/شهرآرانیوز - روبه‌رویمان اژدرکوه است، کوهی افسانه‌ای که می‌گویند اژد‌هایی روی آن خفته است، همان اژد‌هایی که مانع رسیدن آب به کشف‌رود می‌شد و سام، پدربزرگ رستم، پهلوان‌منشانه به میدان آمد، اژد‌ها را از میان برداشت و جسدش را در همان حوالی رها کرد و آب را دوباره به کشف‌رود و آرامش را به زمین برگرداند. فردوسی بزرگ هم درباره‌اش نوشت: «کشف‌رود پرخون و زرداب شد/ زمین جای آرامش و خواب شد»، اما انگار حالا خبری از آن آرامش نیست و پهلوانی هم به میدان نیامده تا جلو یک فاجعه را بگیرد. کامیون‌ها یکی پس از دیگری از دامن کوه بالا می‌روند. معدن‌کاران از اژد‌های خفته بر دامن کوه هم واهمه‌ای ندارند. به جانش افتاده‌اند و درست در محل قرمزرنگ، که در افسانه تعبیر به خون اژد‌ها شده، تیشه‌هاشان را فرو آوردند و در چندین نقطه زخم بر پیکرش زدند، آن هم تنها به بهای برداشت اندکی آهک، آهکی که به‌وفور در خراسان و ایران موجود است.



به داد اژدرکوه برسید
هنوز پرونده معدن دیزدر باز است و پاسخ درخور توجهی از سوی مسئولان برای نابودی سنگ نگاره‌های چندین هزارساله ارائه نشده است. کسی هم به پای میز محاکمه کشانده نشده است. این بار تیشه معدن کاران به ریشه تاریخ اسطوره‌ای مان می‌خورد. اژدرکوه یکی از کوه‌های ارزشمند تاریخ اسطوره‌ای ایران است که در شاهنامه فردوسی و گرشاسب نامه از آن نام برده شده است. نمای این کوه که در نزدیکی روستای تاریخی فارمد و در محاصره معادن سیمان و آهک قرار گرفته، امروز پر شده از حفره‌هایی که تنها برای برداشت آهک و گچ خاکی، در دل آن ایجاد شده است. خبر این فاجعه را محمد صاحبکار، یکی از اهالی زادگاه فردوسی، می‌دهد. می‌گوید: «به داد اژدرکوه برسید! حدود ۲ سالی می‌شود که معدن کاران شروع به برداشت آهک از این کوه کرده اند و به همین بهانه یکی از زیباترین کوه‌های خراسان را که ارزش تاریخی نیز دارد در آستانه نابودی قرار داده اند.»


ما سرمایه هایمان را به همین ارزانی قربانی می‌کنیم!
محمد صاحبکار دانش آموخته تاریخ و اهل ادبیات یا گردشگری نیست، اما به خوبی قدر اژدرکوه را می‌داند. او که از کودکی در دیار فردوسی قد کشیده و هر شب با داستان‌های شاهنامه به خواب رفته و هر روز صبحش را با نگاه کردن به این کوه تاریخی آغاز کرده به خوبی می‌داند اژدرکوه به مراتب بیش از آهکی که از آن برداشت می‌شود برای ایران ارزش دارد. اگر به این کوه بها داده شود، می‌تواند در کنار کشف رود و روستای پاژ، یک مثلث طلایی گردشگری شود که هر روز توریست‌ها برای بازدید از آن صف بکشند. این در حالی است که امروز تنها برای برداشت آهک چندین حفره در دل آن ایجاد شده و منظرش را نابود کرده است. او می‌گوید: «نامش اژدرکوه است، اما ما محلی‌ها به آن هجده کوه هم می‌گوییم، زیرا یک سلسله کوه با دره‌های فراوان و سرسبز است که سالانه کوهنوردان زیادی برای صعود به اینجا می‌آیند. از سر اژد‌ها صعود را شروع و طول کوه را پیمایش می‌کنند. اژدرکوه ارتفاع زیادی دارد و با صعود به آن، همه دشت زیر پایتان قرار می‌گیرد.» او ادامه می‌دهد: «متأسفانه ۲ سالی می‌شود که به اسم معدن آهک، شروع به نابودی کوه کرده اند. هر چند متر یک جا را منفجر کرده و یک بیل مکانیکی بردند و کوه را زخمی کردند. وقتی معدنی روی کوه مجوز می‌گیرد، رسما آن منطقه شخصی می‌شود و همین امر باعث شده است برای صعود کوهنوردان هم مشکلاتی ایجاد شود و عملا حضور آنان کم رنگ شود.» او با دستانش قابی را برایمان ترسیم می‌کند و می‌گوید: «نگاه کنید. در همین چند متر ۳ حفره ایجاد کرده اند. به جز این، حفره‌های بیشتری هم هست. معدن سیمان در همین نزدیکی ۵۰ سال است کار می‌کند، اما یک هزارم این معدن دوساله آسیب نزده است. آن‌ها تنها روی یک کوه کار می‌کنند، اما این معدن هر چند متر یک حفره در دل کوه ایجاد کرده و همه جا را زخم زده و دائم از این حفره به آن حفره پریده است.»
او با طرح این پرسش که «یعنی یک نفر پیدا نمی‌شد بگوید این کوه چقدر ارزشمند است؟» می‌گوید: «واقعا آیا باید صورت یک کوه تاریخی را که می‌تواند سالانه چندین هزار گردشگر به منطقه بیاورد و درآمدی صدچندان داشته باشد این طور آسیب بزنند؟ آن هم در حالی که آهک ماده نایابی در خراسان نیست و تنها کافی بود یک کیلومتر آن طرف‌تر می‌رفتند و از جای دیگری برداشت می‌کردند تا به منظر این کوه تاریخی ارزشمند آسیب وارد نشود.»
البته صاحبکار در این ۲ سال بیکار ننشسته و با همراهی علیزاده، رئیس شورای روستای فارمد، نامه‌ای در اعتراض به نابودی کوه تاریخی اژدرکوه خطاب به چند نهاد فرستاده، اما کسی صدایشان را نشنیده است. رسانه‌ای کردن موضوع تنها کاری بوده که برای نجات اژدرکوه به ذهن این هم ولایتی فردوسی رسیده است.
هیچ گزارشی مبنی بر ارزشمند بودن کشف رود به دستمان نرسیده است
از سال ۹۲ که ماده ۲۴ قانون معادن مبنی بر لزوم دریافت استعلام از حدود ۸ نهاد از جمله میراث فرهنگی برای صدور مجوز بهره برداری معادن تصویب شده، اداره صنعت، معدن و تجارت استان مجوزی بدون رأی مثبت این نهاد‌ها صادر نکرده است. اما داستان اژدرکوه به پیش از تصویب این قانون برمی گردد. به گفته محمد توکلی، معاون امور معادن اداره صمت، اژدرکوه معدنی قدیمی است که مجوز بهره برداری آن حدود سال ۹۰ که هنوز قانون ماده ۲۴ تصویب نشده بود صادر شده است؛ بنابراین در آن زمان نیازی به دریافت استعلام از اداره میراث فرهنگی نبوده است. او توضیح می‌دهد: «اژدرکوه در این مدت در اختیار صندوق بیمه سرمایه گذاری فعالیت‌های معدنی بوده و حدود ۲ سال پیش به مزایده گذاشته شده و تا سال ۱۴۰۰ پروانه بهره برداری آن اعتبار دارد.» توکلی می‌گوید: «در این ۲ سالی که فعالیت معدن اژدرکوه آغاز شده است، میراث فرهنگی هیچ اخطاری به ما نداده است. ضمن اینکه طبق قانون معادن، میراث باید محدوده محوطه‌های میراثی و حریم آن را به ما اعلام کند تا در سامانه «کاداستر» معادن بنشیند و ما اصلا مجوزی برای آن محدوده‌ها صادر نکنیم. در این صورت، ما دیگر دچار چنین مشکلاتی نمی‌شویم. این در حالی است که تا کنون چنین گزارشی به دست ما نرسیده است و ما حتی نمی‌دانستیم اژدرکوه ارزش تاریخی یا میراثی دارد.»


توقف کار معدن قبل از پایان اعتبار هزینه دارد
معاون اداره معادن استان در پاسخ به این سؤال که اگر میراث فرهنگی از همین امروز بگوید اژدرکوه ارزش تاریخی دارد چه اتفاقی می‌افتد می‌گوید: «تا زمانی که پروانه بهره برداری یک معدن اعتبار دارد، نمی‌توانیم سرمایه گذار را وادار به توقف کنیم. بر اساس تبصره ماده ۲۳ مصوب سال ۹۰ قانون معادن در مواردی که حقوق دارندگان پروانه و مجوز فعالیت‌های معدنی به دلیل ضرورت اجرای طرح‌های عمرانی دولت تضییع شود، دستگاه‌های اجرایی ذی ربط موظف اند قبل از اجرای مراحل طرح مصوب برابر نظر کارشناس رسمی دادگستری یا کارشناس نظام مهندسی معدن به پرداخت خسارت‌های وارده به سرمایه گذاری انجام شده به قیمت روز اقدام کنند.» بنابراین به گفته محمد توکلی، از آنجایی که مجوز معدن اژدرکوه کاملا قانونی صادر شده و بر همین اساس حقی برای سرمایه گذار این معدن ایجاد شده است، اگر دولت یا میراث فرهنگی بگوید مثلا اژدرکوه قرار است ثبت جهانی شود یا ارزش تاریخی دارد و باید فعالیتش متوقف شود، طبق ماده ۲۳ باید حق و حقوق بهره بردار را به صورت کامل پرداخت کند. بر اساس گفته‌های این مقام مسئول، جلوگیری از فعالیت معدن اژدرکوه غیرممکن نیست، اما با توجه به سابقه اداره میراث فرهنگی، اجرای آن بعید به نظر می‌رسد. توکلی البته بحث وجود میلیون‌ها تن ذخیره آهک در اژدرکوه و همچنین ملاحظات شورای معادن استان مبنی بر اشتغال زایی این معدن را هم پیش می‌کشد و می‌گوید: «تشخیص ارزش میراثی یا معدنی اژدرکوه در حوزه اختیارات من نیست و باید در شورای معادن استان بررسی شود.»


حفره‌های ایجاد شده در اژدرکوه مشکل قانونی ندارد
وجود چندین حفره در اژدرکوه در طول ۲ سال فعالیت آن در مقایسه با معدن سیمان که تنها فعالیتش را به بهره برداری از یک حفره در طول ۵۰ سال محدود کرده است، بحث دیگری است که توکلی در پاسخ به آن می‌گوید: «محدوده‌ای شامل ۸۳/۳ کیلومتر مربع به بهره بردار معدن اژدرکوه واگذار شده است و بهره بردار در این محدوده مجاز به استخراج است. علاوه بر این، بررسی بحث‌های فنی استخراج بر عهده نظام مهندسی است و طبق آخرین گزارش معدن اژدرکوه، هیچ مشکل فنی‌ای در مراحل استخراج از این معدن وجود ندارد.»


اژد‌ها خواب است یا میراث فرهنگی؟
با همه این بحث‌ها مهم‌ترین سؤال این است که آیا اساسا اژدرکوه از نظر میراث فرهنگی ارزش تاریخی دارد. اگر دارد، چرا تا کنون اقدامی برای ثبت ملی آن صورت نگرفته یا دست کم عرصه و حریم آن به عنوان مکان تاریخی ارزشمند به اطلاع سازمان صنعت و معدن نرسیده است؟ این سؤال ساده‌ای است که با وجود ۴ روز تماس پیاپی با معاون میراث فرهنگی، پاسخی برای آن نیافتیم؛ بنابراین باید گفت سؤال اساسی این است که اژد‌های روی اژدرکوه خفته است یا اداره میراث فرهنگی؟