تاریخ‌گردی ۹۰ ساله در خیابان دانشگاه مشهد
درباره شکل‌گیری مسیری که هویتش به کوهسنگی و نامش به دانشکده پزشکی مشهد گره خورده است.
به گزارش شهرآرانیوز؛ خیابان دانشگاه با نام وزینش آن‌قدر در شهر مشهد جا افتاده است که کسی شاید تصور نکند روزی‌روزگاری چنین خیابانی در مشهد جایی نداشته و حتی بخشی از آن بیرون از دروازه‌های شهر بوده است. حدود نود سال است که این راسته هم به جمع ماشین‌رو‌های مشهد اضافه شده و اکنون دیگر با شهرمان آمیخته است. قصه خیابان دانشگاه را باید از زمانی دنبال کرد که آستان‌قدس تصمیم به ساخت و امتداد خیابان کوهسنگی گرفت.
در‌واقع سرنوشت این دو خیابان چنان به هم آمیخته است که تا مدت‌ها به این قسمت از خیابان، استخرشمالی یا امتداد کوهسنگی می‌گفتند و هویت مستقلی نداشت. درباره روزگاری که بر این خیابان رفته است، زیاد می‌توان گفت، به‌ویژه‌که اکنون ساختمان‌های مهمی مانند سینما هویزه، بیمارستان امام‌رضا (ع)، تالار ابن‌سینا، مدرسه حکمت و ساختمان دانشگاه علوم‌پزشکی در آن جا گرفته‌اند، اما گزارش امروز به‌سراغ چگونگی شکل‌گیری این خیابان و نام‌گذاری آن رفته است.
راهی به سوی کوهسنگی
برای شروع این روایت باید به سراغ اسناد و اخبار مطبوعات رفت. بین سال‌های ۱۳۱۰تا۱۳۱۶خورشیدی، شهرداری و آستان‌قدس‌رضوی جلساتی برگزار می‌کنند تا بر سر امتداد و بازگشایی مسیری که به کوهسنگی می‌رود، تصمیم‌گیری کنند. در این طرح بازگشایی، از ابتدای خیابان کوهسنگی فعلی تا انتهای آن که به عمارت و استخر کوهسنگی می‌رسد، دردسر زیادی ندارد، زیرا پیش‌تر، از آن به‌عنوان یک راه ییلاقی که به سوی تفرجگاه معروف مشهد می‌رود، استفاده می‌شود.
اما از خیابان احمدآباد به این‌سو را منازل مسکونی و ملک‌های شخصی مسدود کرده‌اند و برای بازگشایی، شهرداری به‌عنوان متصدی امر، باید به‌سراغ مردم برود و آنها را قانع کند که املاک خود را در اختیار شهرداری قرار دهند. پیش از این بیمارستان امام‌رضا (ع) (شاهرضای سابق) در این مسیر افتتاح شده و یکی از دیوار‌های جنبی در ضلع غربی آن در حاشیه این خیابان قرار گرفته بود. ۲۹آذر‌ماه سال۱۳۱۶ است که نخستین خبر در‌این‌باره منتشر می‌شود.
جریده آفتاب‌شرق در‌این‌باره می‌نویسد: «به‌منظور زیبایی شهر اداره شهرداری در نظر دارد خیابان استخر را تا میدان پهلوی نادری امتداد دهد. چند روز است مهندس کیان مشغول نقشه‌برداری این خیابان است.» یک هفته بعد نیز روزنامه آزادی خبر تکمیلی ساخت این خیابان را چنین می‌دهد: «چون خیابان استخر از کوهسنگی تا پشت بیمارستان شاهرضا امتداد پیدا کرده و باید از آنجا به کوی سراب و خیابان نادری کشیده شود، مهندسین شهرداری مشغول نقشه‌برداری از منازلی هستند که در مسیر خیابان واقع شده و تا کوچه مشتاق نقشه‌برداری شده است. این خیابان طولانی‌ترین و زیباترین خیابان شهر و برای هوای شهر خیلی مفید خواهد بود.»
تعریض خیابان دانشگاه
خیابانی در نقشه‌های جدید شهر
در سال۱۳۱۷ آگهی از سوی شهردار مشهد منتشر می‌شود که یک خبر شروع ساخت بخش شمالی خیابان استخر را عمومی می‌کند. در شروع این اعلان، نخستین اخبار از ساخت میدان شهدای فعلی نیز داده می‌شود: «شهرداری مشهد به منظور اهمیت قسمت فرعی شهر و لزوم ایجاد معابر و خیابان‌های اساسی و حسن منظره و زیبایی شهر در نظر دارد خیابان استخر را به داخل شهر الی خیابان نادری ادامه داده و افتتاح نماید و همچنین میدان محل تقاطع خیابان استخر و پهلوی و نادری مطابق نقشه جدید توسعه خواهد یافت.»
در ادامه این اعلان، روشن، شهردار مشهد، با استناد به قانون توسعه و احداث معابر و خیابان‌ها، مصوب ۲۳آبان ماه سال۱۳۱۲، آورده است: «از تاریخ انتشار این آگهی الی مدت یک ماه، یک‌نفر به‌عنوان ارزیابی و تعیین حق مرغوبیت از طرف خود تعیین و کتبا به شهرداری معرفی نمایید که ارزیاب و نماینده شهرداری اقدام به ارزیابی اماکن واقع در خط سیر خیابان و میدان بنمایند... پس از ختم معامله شروع به افتتاح خیابان و میدان شود.»
در پایان آین آگهی نیز راهی برای مالکان جز توافق با شهرداری باقی نمی‌ماند؛ زیرا در‌صورتی‌که این مدت به پایان برسد و ارزیاب از سوی مالکان تعیین و معرفی نشود، ارزیابی نماینده شهرداری ملاک عمل قرار می‌گیرد و اعتراضی از سوی مالکان پذیرفته نمی‌شود.
مالکان برای اینکه متوجه شوند آیا ملکشان در مسیر خیابان و میدان قرار دارد و شامل این فروش اجباری می‌شوند یا نه، باید به شهرداری بروند و نقشه را مشاهده کنند. ۱۵خرداد سال۱۳۱۷ روزنامه آزادی از به عرصه آمدن ارزیابان شهرداری به‌همراه ارزیاب صاحبان منازل خبر می‌دهد تا قیمت منصفانه‌ای تعیین شود.
۳۰تیرماه نیز همین جریده از تصویب ساخت خیابان استخر خبر می‌دهد: «برای ساخت خیابان استخر یک‌میلیون ریال از طرف مرکز اعتبار برای شهرداری رسیده است و شهردار و رئیس ساختمان برای ارزیابی منازل مسیر خیابان استخر رفته‌اند.» ارزیابی املاک حدودا بیست روز بعد به پایان می‌رسد و جراید در‌این‌باره می‌نویسند: «ارزیابی و ختم کار منازلی که در مسیر خیابان استخر واقع شده‌اند هر‌روزه در اداره شهرداری جریان دارد و به‌زودی قرارداد شهرداری با صاحبان منازل تمام و مشغول تخریب خواهند شد.»
فعالیت‌های عمرانی در خیابان دانشگاه. دهه ۶۰ قرن ۱۴ خورشیدی
تخریب اجباری منازل در مسیر خیابان
۱۰ بهمن‌ماه سال۱۳۱۷ خورشیدی نخستین اخبار از تخریب منازل در جریده آفتاب شرق چاپ می‌شود. در این خبر آمده است: «طی چند روز اخیر قسمت عمده منازل و دکان‌های واقع در حاشیه میدان بالا‌خیابان و امتداد خیابان استخر از طرف اداره شهرداری خراب شده و از میدان تا کوچه مشاق که در مسیر خیابان واقع بود گشوده شده است.»
بااین‌حساب شهرداری نیز برای بازگشایی و گسترش خیابان اقدام به خرید املاک مردم که بخشی از آن داخل خیابان می‌افتد، می‌کند. بسیاری از این قرارداد‌ها که میان مالکان خیابان استخر و شهرداری وقت مشهد بسته شده اکنون در مرکز اسناد شهرداری مشهد موجود است. اخبار این خرابی‌ها در سال‌های بعد نیز در جراید منعکس می‌شود و به نظر می‌رسد ماجرای تخریب منازل به‌همین‌راحتی‌ها حل‌و‌فصل نشده است.
۱۳خرداد سال۱۳۱۸ روزنامه آزادی آورده است: «چون در چند‌روز اخیر قسمت عمده منازل واقع در مسیر خیابان استخر خریداری شده مأمورین شهرداری مشغول خرابی آنها و تسطیح خیابان برای اتصال آن به خارج شهر هستند.» روند انهدام منازل را همچنان روزنامه‌ها پوشش می‌دهند. در یکم آذر‌ماه سال۱۳۱۸ روزنامه آزادی از بازگشایی مسیر خبر می‌دهد: «خیابان استخر که از کوهسنگی به طول سه کیلومتر از سال پیش شروع شده بود اخیرا به‌کلی باز شده و از طرف شهرداری با جدیت مشغول تسطیح و شن‌ریزی آن هستند.»
در نامهای که سال۱۳۱۸ از سوی اداره مستغلات آستان‌قدس به شهرداری مشهد فرستاده شده است، معلوم می‌شود حداقل چهارده منزل در مسیر این خیابان قرار گرفته‌اند. ظاهرا آن زمان این منازل از قنات آصف‌الدوله که زیر نظر آستان‌قدس بوده است مشروب می‌شده‌اند و تاریخ تخریب آنها باید معلوم می‌شده است تا از صاحبان آنها حقابه‌شان در این مدت دریافت نشود.
آسفالت خیابان دانشگاه در اواخر دهه ۵۰ قرن ۱۴ خورشیدی
یکی از پرونده‌های بر‌جای‌مانده در مرکز اسناد شهرداری، به غرامت صاحبان ملک و اجباری بودن این واگذاری اشاره می‌کند. در این مکاتبه که از سوی شهردار مشهد به هیئت نظارت هزینه شهر در ۳شهریور سال۱۳۱۹ خورشیدی نوشته شده، آمده است که منزل فردی به نام لقمانی در مسیر امتداد شمالی خیابان استخر واقع شده است و شهرداری باید مبلغ ۳ هزار‌و ۷۴۰ ریال به او بپردازد.
روشن از هیئت نظارت می‌خواهد که این مبلغ را در نخستین جلسه به تصویب برساند تا به فرد مزبور پرداخت شود؛ البته اخطاریه‌ای نیز در این پرونده وجود دارد که شهرداری برای او ارسال کرده است و اجبار در فروش را بهتر معلوم می‌کند: «طبق نقشه ترسیمی و تصویب مقامات مربوطه در نظر است خیابان استخر از میدان مجسمه مبارک الی خارج دروازه شهر امتداد داده شود وقسمتی از منزل شما در مسیر خیابان مزبور واقع می‌گردد.
لازم است از تاریخ این اخطار تا یک هفته دیگر یک نماینده با اسناد و دلایل مالکیت از طرف خود کتبا به شهرداری تسیلم و به دایره ساختمان معرفی نمایید که با حضور معمار نماینده شهرداری در ارزیابی و تعیین حق مرغوبیت محل مزبور اقدام به عمل آید، چنانچه پس از انقضا مدت معینه در تعیین و معرفی نماینده و تسلیم مدارک لازمه اقدام به عمل نیاورید، از طرف شهرداری در ارزیابی اقدام و ارزیابی معمار شهرداری قاطع و در آتیه اعتراضی از شما پذیرفته نخواهد شد.»
خیابان دانشگاه. دهه ۷۰ قرن ۱۴ خورشیدی
یک افتتاح بدون حاشیه در ۸۵ سال پیش
کال قره‌خان یکی از مسائلی است که مهندسان سازنده این خیابان با آنها روبه‌رو بوده‌اند. این کال که مسیل قدیمی شهر مشهد بوده، پیش از گسترش شهر، بیرون از بارو‌ها و دروازه‌های مشهد قرار داشته و آن را از گزند باران‌های سیل‌آسا و آب‌های سطحی حفظ می‌کرده است. این کال در گذشته از باغ ملک‌آباد شروع می‌شده و گرد شهر می‌گشته و اکنون بخش ابتدایی آن پر و منازل مسکونی روی آن ساخته شده است.
بخش زیادی از این کال اکنون سرپوشیده است و پس از عبور از میان خیابان فلسطین، در مسیر خود از زیر خیابان‌های اسدا... زاده، دانشگاه، چمران، رازی، میدان ده‌دی و خیابان امام‌رضا (ع) عبور می‌کند و در نهایت از شمال شهرک شهید بهشتی به کال اقبال می‌ریزد. در حدود ۸۵سال پیش برای ساخت بخش شمالی خیابان استخر (دانشگاه) باید با ساخت یک پل دو قسمت این خیابان را به هم متصل کنند.
روزنامه آفتاب شرق در ۲۰خرداد‌ماه سال۱۳۱۸ خبر از رسیدن ساخت‌و‌ساز به این کال می‌دهد: «چون برای اتصال دو طرف خیابان استخر لازم بود پلی بر روی کال قره‌خان ساخته شود، در‌حالی‌که افتتاح خیابان استخر به سرعت پیشرفت می‌کرد، اداره شهرداری درصدد ساخت پل محکمی برآمد و مشغول تهیه مقدمات آن است.» پنجم آذر نیز جراید خبر از اتمام ساخت و پایان طاق‌سازی این پل بزرگ می‌دهد که دو قسمت شمالی و جنوبی خیابان استخر را به یکدیگر متصل می‌کند. در همین روزها‌ست که کارگران مشغول تسطیح و هموار کردن مسیر خیابان هستند.
۶دیماه سال۱۳۱۸ نیز بالاخره روز موعود فرا می‌رسد و روزنامه آزادی از افتتاح این خیابان خبر می‌دهد: «روز پنجشنبه، پیش از ظهر، استاندار، فرماندار و شهردار برای سرکشی به ساختمان‌ها و وضعیت محل مجسمه شاه به خیابان استخر رفتند و، چون ساخت پل وسط خیابان استخر تمام شده بود و خاک‌برداری سطح خیابان به پایان رسیده، امر به افتتاح و عبور وسایل نقلیه از این خیابان دادند.»
خیابان دانشگاه به همین سادگی در آن زمان افتتاح می‌شود و راه مردم برای رسیدن به کوهسنگی را هموار می‌کند. خیابان استخر شمالی نیز به سرنوشت دیگر خیابان‌های این شهر مبتلا می‌شود و تا مدت‌ها خاکی می‌ماند. در بودجه سال۱۳۱۹ شهرداری حدود ۵۰۰هزار ریال برای تکمیل تسطیح و جدول‌سازی امتداد خیابان استخر و تکمیل پایه مجسمه شاه ابلاغ می‌شود. با این پول خیابان در خرداد‌ماه شن‌ریزی می‌شود و البته تا سال‌ها به همین شکل باقی می‌ماند.
خیابان دانشگاه. دهه ۷۰ قرن ۱۴ خورشیدی
خیابانی با نامهای متفاوت
محمدرضاشاه پهلوی در سال۱۳۱۷ با فوزیه، دختر پادشاه مصر، ازدواج می‌کند و خیابان استخر شمالی نیز خیلی زود نام همسر شاه را روی خود می‌بیند. در میان منابع رسمی، تاریخ دقیق تغییر‌نام این خیابان وجود ندارد، اما با مراجعه به اسناد و اخبار مطبوعات متوجه می‌شویم که پس از سال۱۳۲۰ این خیابان به نام فوزیه خوانده می‌شود.
در ۶اردیبهشت‌ماه سال۱۳۲۱ خورشیدی نامهای از سوی روشن، شهردار مشهد، به نایب‌التولیه آستان‌قدس‌رضوی نوشته می‌شود که هم نام فوزیه در آن آمده است و هم از مشکلات سربازان شوروی برای شهر پرده برمی‌دارد: «در تاریخ ۱۱خرداد سال۱۳۱۶ نگاهداری و مراقبت خیابان فوزیه به عهده شهرداری گذارده شده است و این اداره تا قبل از حوادث شهریور‌ماه نهایت توجه را نسبت به خیابان مزبور و حفاظت درختان آن به عمل آورده و کوچک‌ترین آسیبی به آنها وارد نیامده بود ولی پس از جریانات اخیر، قسمتی از درختان آنجا را سربازان شوروی بریده و قسمتی نیز به‌واسطه بستن اسب و جویدن پوست آنها مجروح شده و ممکن است بعدا خشک شود.» ۱۵بهمن سال۱۳۲۶ نیز در جریده آفتاب‌شرق چنین منتشر شده است: «دو روز است که از طرف اداره شهرداری مشهد مشغول شن‌ریزی خیابان فوزیه شده‌اند تا ناهمواری‌های آن را تسطیح کنند.»
البته زندگی این ملکه جوان با شاه ایران دوام چندانی ندارد و آنها در سال۱۳۲۷ از یکدیگر جدا می‌شوند و خیابان فوزیه نیز به ناچار در سال‌های بعد تغییر‌نام می‌دهد و این‌بار نام دانشگاه را به خود می‌گیرد. ظاهرا آنچه نام دانشگاه را به‌روی تابلو‌های این خیابان می‌کشاند مکانی در این خیابان (محل فعلی دانشگاه پزشکی) است که در سال‌های اولیه افتتاح، آموزشگاه عالی بهداشت مشهد بوده و توسط سید‌محمد‌قرشی به این آموزشگاه واگذار می‌شود تا کلاس‌هایش را در آن برگزار کند.
این آموزشگاه ظاهرا تا سال۱۳۳۳خورشیدی به فعالیت خود ادامه می‌دهد و پس از آن با تأسیس دانشکده پزشکی مشهد تعطیل می‌شود و ملک آن نیز به دانشگاه واگذار می‌شود. در نقشه سال۱۳۲۵ و حتی سال۱۳۳۳ خیابان دانشگاه و میدان سعدی نام فوزیه را دارند و در سال‌های بعد این نام از روی این خیابان برداشته می‌شود. اتفاق جالب دیگری که در این سال‌ها برای نام‌گذاری این خیابان می‌افتد مربوط به ماجرای کودتا علیه مصدق است.
در ۳۰تیر سال۱۳۳۲ روزنامه سیاه و سفید در‌این‌باره می‌نویسد: «از طرف مردم، خیابان فوزیه، از میدان مجسمه تا کوهسنگی، به نام خیابان «مصدق» و خیابان عشرت‌آباد به نام خیابان «سی‌ام تیر» نامیده شد. معتقدین با اساس نهضت ملی اسم دیگری برای دو خیابان نام‌برده بلد نیستند.» البته همان‌طور که عیان است، این نام‌ها هیچ‌وقت به نامهای عمومی میان مردم تبدیل نمی‌شوند و بیشتر به عنوان یک اتفاق گذرا می‌توان از آنها یاد کرد.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
