هشت‌آباد؛ یادگار باغ‌های مشهد از عصر صفوی
درباره نخستین فرعی کنونی خیابان آیت‌ا... عبادی که روزگاری سرسبزی‌اش نقشه مشهد را رنگ می‌داده است.
به گزارش شهرآرانیوز؛ اسناد موجود از مشهد عصر صفوی تا اواخر دوره حکومت قاجارها، بازگوکننده سرسبزی بسیار این شهر است. در این دوره زمانی نه تنها اغلب زمین‌های خارج از محدوده برج‌و‌باروی شهر به کشاورزی اختصاص داشته است که بخش عمده‌ای از اراضی داخل این حصار را هم باغ‌های درختان میوه و درختان دارای چوب‌های ارزشمند به خود اختصاص داده بود. اما این وضعیت به مرور زمان و با افزایش جمعیت شهر تغییر کرد تا جایی که اکنون از آن همه فضای سبز تنها ردپایی در نقشه‌های گذشته و در برخی موارد نام‌هایی در ذهن ساکنان قدیم منطقه باقی‌مانده است.
یکی از نمونه‌های بارز این موضوع، کوچه‌ای است که اکنون عنوان نخستین فرعی (از سمت غرب) خیابان آیت‌ا... عبادی را در اختیار دارد، اما بر پایه مدارک موجود حداقل از دوران صفوی و ایجاد برج‌و‌باروی شاه طهماسبی تا دهه‌های میانی قرن ۱۴ خورشیدی، باغی بزرگ با عنوان هشت‌آباد بوده است.
ردپای باغ هشت‌آباد در کوچه آیت‌ا... عبادی ۲
کوچه‌ای که اکنون تابلوی آیت‌ا... عبادی ۲ بر ابتدای آن خودنمایی می‌کند، از نخستین سال‌های ایجاد تاکنون اسامی مختلفی را به خود دیده است. کوچه باغ هشت‌آباد قدیمی‌ترین نام شناخته شده این مسیر است که هنوز هم برخی از قدیمی‌های این محل و مشهدی‌های اصیل از آن استفاده می‌کنند؛ زیرا این کوچه برای چندین قرن بخش عمده‌ای از زمین‌های باغی بزرگ و پرمحصول به نام هشت‌آباد بوده است.
ناگفته نماند در ابتدای سده معاصر، یعنی زمانی که هنوز خیابان عبادی کنونی ایجاد نشده بود، مهم‌ترین کوچه‌ای که این مسیر را به دو بخش تقسیم می‌کرد، راهی فرعی بود که از کنار قبرستان هشت‌آباد یا حوض‌لقمان گذشته و به خیابان نادری وقت (بالاخیابان) می‌رسید.
در دورانی هم این مسیر، در حالی که بخش غربی کوچه اصلی هنوز هشت‌آباد خوانده می‌شده، بخش شرقی آن (اکنون کمتر از ۳۰ متر آن در حدفاصل خیابان عبادی و کوچه شهید محمدزاده ۱ (محمد قصاب قدیم) با نام یکی از ساکنان سرشناس آن یعنی میرنژاد شناخته می‌شده است. ایجاد خیابان عبادی کنونی، در دهه سوم قرن ۱۴ باعث انتخاب نامی جدید برای این کوچه شد.
شهرداری وقت بر تابلوی ورودی کوچه عنوان خواجه‌ربیع ۴ را ثبت کرد، اما بعد‌ها نمره آن به خواجه‌ربیع ۲ تغییر یافت. این امر پس از تغییرنام خیابان از خواجه‌ربیع به آیت‌ا... عبادی هم مدنظر قرار گرفت و اکنون در بخشی از تابلو ورودی کوچه عنوان عبادی ۲ حک شده است. بخش دیگر این تابلو هم به نام شاخص‌ترین شهید کوچه یعنی شهید حسن محمدزاده اختصاص دارد.
البته در طول این مدت در برخی از نقشه‌های شهر بدون هیچ مصوبه رسمی، نام کوچه به عنوان باغ طاهری و در برخی دیگر جانبخش ثبت شده است، اما در اسناد موجود شهرداری هیچ دلیلی برای این نام‌گذاری‌ها وجود ندارد. سرانجام اینکه بر تابلوی نصب شده بر دیوار آخرین پلاک انتهایی کوچه (محل تلاقی آن با کوچه رضوی‌ها) در کنار عنوان شهید حسن محمدزاده، نام رضوی ۳ نیز ثبت شده است.
هشت‌آباد، از صفویه تا قاجار
درباره اینکه محدوده کنونی کوچه باغ هشت‌آباد یا شهید حسن محمدزاده در سال‌های قبل از ایجاد برج‌و‌باروی شهر مشهد در عهد شاه طهماسب صفوی چه وضعیتی داشته است هیچ سند قابل قبولی وجود ندارد. البته از آنجا که بخش درخورتوجهی از محدوده شمالی بالاخیابان در آن زمان به باغ‌های میوه اختصاص داشته است، می‌توان تصور کرد که این محدوده هم چنین سیمایی داشته است.
این گمانه با بازخوانی نقشه دالمج که در میانه دهه ۵۰ قرن ۱۳ خورشیدی ترسیم شده است، تقویت می‌شود. در این نقشه تمامی محدوده کنونی کوچه هشت‌آباد و اراضی بسیار آن، در دو سمت شمالی (حدفاصل این محدوده و باروی شهر) و جهتِ جنوبی (حدفاصل این محدوده و بالاخیابان) به رنگ سبز ترسیم شده و عنوان باغات مشجر بالاخیابان برای آنها به‌کار برده شده است.
البته در ابتدای این مسیر یک قبرستان بزرگ نیز ترسیم شده که در آن دوران غربی‌ترین آرامستان شهر بوده و در اسناد از آن با نام قبرستان حوض‌لقمان یاد می‌شود. در بخش شمال‌غربی این قبرستان راهی ترسیم شده است که با چند شکست به محدوده کوچه رضوی‌های کنونی منتهی می‌شود.
این راه را که در آن زمان بیش از هرچیز کاربرد حمل‌و‌نقل محصولات باغی داشته می‌توان نخستین نشانه از کوچه عبادی ۲ یا باغ هشت‌آباد تلقی کرد. وضعیت این مسیر در سال‌های پایانی دوران حکومت قاجارها بر ایران تغییر چندانی نسبت به دوران میانی آن نداشته و تنها براساس نقشه ۱۳۰۳ یک فرعی بن‌بست قدیمی در بالاخیابان که پشت قبرستان قرار داشته، به این کوچه متصل شده است.
آغاز تغییر‌ها در دوره پهلوی
عمده تغییرات ساختار کوچه هشت‌آباد در دهه‌های ۲۰ و ۳۰ قرن ۱۴ خورشیدی رخ می‌دهد. براساس اسناد موجود در این دوره زمانی و پس از تخریب برج‌و‌بارو، باغ هشت‌آباد هم مانند اغلب باغ‌های بافت داخل محدوده برج‌و‌باروی شهر مشهد تغییر کاربری داده است و به اراضی مسکونی تبدیل می‌شود.
این مهم البته درباره این باغ با ایجاد خیابان‌های خواجه‌ربیع و شاه‌عباس در دو جانب شرقی و شمالی آن سرعت بیشتری پیدا می‌کند. براساس نقشه‌های ۱۳۲۵ و ۱۳۳۳ مشهد در دو دهه نخست قرن ۱۴ خورشیدی، باغ هشت‌آباد که زمانی به دلیل داشتن هشت ورودی مختلف معروف بوده، ساختار قدیم خود را از دست داده و به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم شده است.
همچنین زمین‌های این دو بخش باغ، هر کدام سرنوشت خاص خود را پیدا می‌کنند؛ در بخش جنوبی که در مجاورت دو خیابان بالاخیابان و خواجه‌ربیع بوده، نه تنها بخش عمده‌ای از قبرستان هشت‌آباد تخریب و به خیابان و میدان تبدیل می‌شود که در باقی‌مانده آن، نخستین ایستگاه آتش‌نشانی مشهد احداث می‌شود. همچنین بخشی دیگر از قبرستان هم به روال آن زمان، به یک پارک عمومی تبدیل می‌شود، اما سرنوشت بخش شمالی متفاوت است؛ این بخش به تدریج به پلاک‌های کوچک و بزرگ مسکونی تبدیل می‌شود.
همه چیز از طرح میدان شهدا آغاز شد
تغییرات ایجاد شده در بافت کوچه هشت‌آباد در سال‌های پس از انقلاب بیش از هر چیز از طرح بزرگ میدان شهدا سرچشمه گرفته است. در سال‌های نخست پس از انقلاب، پلاک‌های مسکونی بزرگ این محدوده به پلاک‌های کوچک تقسیم و تعدادی کوچه جدید در بخش شمالی مسیر ایجاد شد. به همین دلیل در حال حاضر تعداد فرعی‌های شمالی کوچه به عدد ۹ رسیده که در این بین فرعی بن‌بست شماره ۵ کم عرض‌ترین و فرعی شماره ۱۷ که بالاتر بدان اشاره شد، عریض‌ترین هستند.
در این بین کهن‌ترین پلاک کنونی کوچه نیز به کارگاه پرورش ماهی تبدیل شده است. با تمام این تغییرات وضعیت بخش شمالی کوچه از جنوبی آن بهتر است، زیرا اکنون تنها یک پلاک مسکونی در این بخش از کوچه وجود دارد. این پلاک مسکونی در دل گودال بزرگ ایجاد شده در انتهای جنوبی کوچه حدفاصل خیابان توحید، کوچه رضوی‌ها و کوچه شهید محمدزاده قرار دارد و به‌رغم مسکونی بودن با توجه به رها شدن گودال بزرگی که قرار بود، روزگاری یک پروژه تجاری اقامتی باشد، هر لحظه امکان ریزش دارد. سایر بخش‌های جنوبی کوچه هم با توجه به طرح بزرگ میدان شهدا پس از خرید توسط شهرداری تغییر کاربری داده‌اند.
اکنون در این بخش و در محل سابق آتش‌نشانی پایانه اتوبوس درون شهری میدان شهدا ایجاد شده است. در کنار این پایانه و پس از ورودی پارکینگ زیر میدان شهدای شهرداری، مسجد و حسینیه بازسازی شده یزدی‌آباد به‌عنوان تنها نشانه وجود چنین کوچه‌ای در ساختار سال‌های نه چندان دور مشهد قرار دارد.
پس از آن نیز یک پروژه اقامتی تجاری نیمه‌تمام، پارکینگ روباز توحید و سرانجام بوستان بزرگ توحید یا هشت‌آباد همگی بر بقایای بنا‌های موجود بخش جنوبی کوچه هشت‌آباد ایجاد شده‌اند. ناگفته نماند که اکنون در کنار مسجد یزدی‌آباد، بنای حسینیه مکتب‌الرضای آذربایجانی‌های مقیم مشهد که در ابتدای فرعی شماره ۱۵ کوچه ساخته شده، دو بنای مهم مذهبی این مسیر محسوب می‌شوند.
خاندان‌ها و نامداران کوچه هشت‌آباد
هرچند کوچه هشت‌آباد اکنون مزین به نام شهید حسن محمدزاده از ساکنان قدیمی آن است، اما پدر وی یعنی مرحوم حاج قربان محمدزاده را می‌توان مشهورترین چهره معاصر این کوچه لقب داد. او با عنوان پدر ساخت ادوات کشاورزی ایران شناخته می‌شود. دو خانواده میرنژاد و طاهری هم از بزرگان این کوچه در گذشته محسوب می‌شده‌اند تا جایی که در برخی نقشه‌ها، مسیر به نام آنان شناسایی شده است.
حجت‌الاسلام منتظری که روزگاری پیش‌نمازی مسجد این محدوده را بر عهده داشته هم از دیگر چهره‌های شناخته شده معاصر این کوچه است. همچنین باید از مهندس کاظم سلامتی که آخرین بقایای باغ هشت‌آباد را به بنا‌های مسکونی تبدیل کرد، به‌عنوان دیگر چهره شاخص این کوچه یاد کرد. در ادامه هم باید از خاندان‌های آرزومند و اقطاعی، زاهدی، جاهد، زارعی، مددیان و فکور به عنوان دیگر ساکنان قدیمی این کوچه نام برد.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
